Apartheid was net die een kant van die munt

Dr. Leopold Scholtz. Foto: Reint Dykema.

Gister, 27 April, was dit presies 27 jaar gelede sedert Suid-Afrika sy eerste algemene verkiesing met algemene stemreg vir één gemeenskaplike regering beleef het. Dit was die einde van apartheid.

Interessant genoeg, die 27 jaar sedertdien was ook dieselfde tydperk dat Nelson Mandela in die tronk deurgebring het.

Ek het die laaste jare en maande intensief navorsing gedoen vir ’n boek oor die ANC/SAKP in ballingskap. Die voorlopige titel is Terreur en Bevryding, wat die dubbelslagtigheid van die alliansie se stryd teen apartheid goed weergee.

Lesers moet my nou maar verskoon: Ek is – meestal – nie iemand wat dinge swart-wit bekyk nie. Al probeer ek ook, ek sien te dikwels eerder verskillende skakerings van grys.

Dit geld ook vir apartheid en die ANC/SAKP se stryd teen die beleid. Dis ’n kwessie van “aan die een kant …”, en terselfdertyd “aan die ander kant …”

Dus: Aan die een kant was apartheid en rassediskriminasie moreel verkeerd. Die regering het met die teorie van gebiedsegregasie (die tuislande waar die swart mense vry en soewerein onafhanklik sou wees) ’n morele sousie oor wit baasskap gegooi, maar kon die essensie van die saak nie bedek nie.

Die tuislande was ekonomies en andersins nooit lewensvatbaar nie. Dis vererger deur die feit dat dr. Hendrik Verwoerd nooit meer as ’n fraksie wou goedkeur van die miljoene wat die Tomlinson-kommissie van 1954 vir die ontwikkeling van die gebiede nodig geag het nie.

Daarby sou selfs daardie miljoene nie die wa deur die drif gesleep het nie. Verreweg die meeste swart mense het in die “wit” gebiede gewoon en het geen begeerte gehad om na die tuislande te verhuis nie.

Terugkykende moet ’n mens inderdaad konstateer dat die etniese roereier in Suid-Afrika reeds in 1948 só vermeng was dat apartheid tóé reeds in die praktyk onmoontlik was.

Aan die ander kant is ’n morele veroordeling darem alte maklik – en bowendien is dit nie my taak as historikus nie. Die Afrikaners se rassehouding (kom ons erken maar dat dit “rassisties” was) is in mindere of meerdere mate deur miljoene ander wit mense oor die ganse aardbol gedeel.

Daarby kom nog dat die Afrikaners in ’n dubbele eksistensiële angs geleef het. Ten eerste het die imperialistiese Engelse kulturele, politieke en ekonomiese aanslag gedreig om die Afrikaners se identiteit te verswelg, en ten tweede was hulle bang vir die enorme swart getalle-oorwig.

Dit maak apartheid, suiwer moreel gesien, nie rég nie, maar wel begrýplik.

Dit is die een kant van die munt. Daar is ook ’n ander kant.

In hul stryd teen apartheid het swart mense gereageer teen die alledaagse diskriminasie en vernederings wat hulle moes ondergaan, soos twee persoonlike staaltjies illustreer (daar is ongetwyfeld miljoene ander):

In sy geheime outobiografie wat hy op Robbeneiland geskryf het (dis eers ’n paar jaar gelede op die internet gepubliseer), vertel Nelson Mandela dat hy in die jare vyftig met sy motor naby Kroonstad teen ’n wit seun gebots het. ’n Polisieman was gou op die toneel, en sy eerste woorde was waarskynlik tipies van wat duisende swart mense van wit polisiebeamptes gehoor het: “Kaffer, jy sal k*k vandag!”

Nog ’n voorbeeld. In hul biografie van Chris Hani vertel Janet Smith en Beauregard Tromp dat toe ’n jong swarte, Radilori Moumakwe (19) in die vroeër sestigerjare as ANC-lid in Moskou vir militêre opleiding vir MK aankom, het ’n (wit) Rus hom met ’n handdruk begroet. Moumakwe het verskrik teruggedeins. Hy is geleer dat ’n swart mens nooit aan ’n wit mens mog raak nie, omdat dit die wit mens sou besoedel.

Dus het die ANC/SAKP die saak van swart menswaardigheid en menseregte op hom geneem. Toe dit blyk dat geweldloosheid nie werk nie, is begin met ’n streng beperkte sabotasieveldtog.

Die probleem met geweld, al begin dit ook hoe beskeie, is dat dit byna altyd mettertyd eskaleer. Sonder om op besonderhede in te gaan, dit het in die jare tagtig uitgeloop op iets wat byna op ’n onbeheerde terreurveldtog neergekom het.

Mense soos Oliver Tambo, leier van die ANC, het soms probeer rem trap, maar as jy ’n klip gooi, het jy geen beheer meer daaroor so gou dit jou hand verlaat nie. Dit het ontwikkel tot bekende voorvalle soos die Kerkstraat-bom, die aanslag op Magoo’s Bar en talle ander, waarin die bloed van onskuldige burgerlike verbygangers vergiet is.

Natuurlik, dit was ’n reaksie op die bloed van onskuldige swart mense wat soms onnodig deur die polisie en veiligheidsmagte se aksies gevloei het. Maar die ervaring leer dat dit sterk en besliste leierskap verg om só ’n wedersydse eskalasie stop te sit.

In die ANC se geval is die probleem vererger deurdat sy leiding grotendeels deur lede van die SAKP oorheers is. Dis nie ver van die waarheid nie om te sê dat die leiding van die ANC teen die jare tagtig vir minstens 90% uit geharde kommuniste bestaan het.

En daardie mense was nie uit op ’n brawe liberale veelparty-demokrasie soos ons hom in die Weste ken nie. Hul doel was ’n Marxisties-Leninistiese “diktatuur van die proletariaat” (en in die praktyk kan jy die toevoeging “van die proletariaat” gerus maar skrap).

Ja, die ANC/SAKP het geveg teen ’n beleid wat, streng gesproke, immoreel was. Maar kom ons sê dit sonder omhaal van woorde: Hulle wou dit vervang met ’n beleid wat vele male meer immoreel was.

Hul rekord in ballingskap is bowendien besoedel met grootskaalse menseregtevergrype teen andersdenkendes in eie kring, magsmisbruik en korrupsie. Dáárvan het die regering se onderhandelaars waarskynlik nie genoeg begryp nie.

Teen 1990-’94 het die regering werklik geen ander keuse gehad as om met die ANC/SAKP te onderhandel en apartheid af te skaf nie. Maar agterna is dit duidelik dat hulle die alliansie se aard en interne werking nie voldoende begryp het nie.

Dat daar gekies is vir ’n liberale veelpartydemokrasie met ’n grondwet wat die nuwe regering se magte behoorlik omskryf en beperk, was reg. Maar die regering het die omvang van onbekwaamheid, magswellus en korrupsie in die kamp van die ANC/SAKP onderskat.

Maar goed, ons sit nou eenmaal met die gebakte pere. ’n Sprankie daglig het met pres. Cyril Ramaphosa se oorlog teen korrupsie in eie kring aan die horison verskyn.

Maar vergewe my as ek maar sinies na die beweging kyk. Dalk lê die redding voor, maar of Ramaphosa dit sal bring …? Ons kan net hoop.