Geleenthede vir groeiende selfstandigheid te midde van toenemende wanorde

Nou kan ʼn regering nie meer maak soos hy wil nie want nou het ons ʼn oppermagtige Grondwet en dus ʼn volskaalse regstaat. Selfs ʼn regering met die oorweldigende steun van die ANC is onderhorig aan die Grondwet en moet dit gehoorsaam. So het die prediking vir etlike jare ten aanvang van die grondwetlike oorgang in die middel 1990’s opgeklink. Tipies van ʼn prediking het ʼn evangeliese taal om geloof in die Grondwet in te skerp hoogty gevier.

Die Grondwet is “oppermagtig”, die regte daarin is “verskans” en gevolglik is al ons belange “gewaarborg”. En as jy steeds twyfel, onthou dat jy jou vertroue op die onafhanklike regbank kan plaas. Boonop is die Grondwet “finaal”. Niks kan dit opsy stoot nie. So het die Grondwet die meesterkonsep – die die sentrale begrip – geword wat die openbare gesprek oorheers het.

Die geloof was dat die oppermagtige Grondwet die politiek in ooreenstemming met die Grondwet se voorskrifte sou stuur. Die Grondwet, is geglo, beskryf derhalwe as’t ware hoe die politiek daaruit sien en voorspel hoe dit in die toekoms gaan ontplooi, naamlik in ooreenstemming met dit wat die oppermagtige Grondwet se bepalings beveel.

Die geloof in die Grondwet is met (sektaries-) religieuse onverdraagsaamheid afgedwing. Gevolglik is die enkele twyfelstemme wat die geldigheid van die aansprake van die oppermagtige Grondwet betwyfel, sonder meer stilgemaak. Die twyfelstemme was kettery wat angs ingeboesem het dat die grondwetlike geloof ongeldig was. Hierdie kettery moes die swye opgelê word. As een van die “ketters” het ek eerstehandse ervaring hiervan. Sake het intussen ingrypend verander. Hier en daar is daar dalk nog ʼn wêreldvreemde constitutional lawyer wat dit predik of dalk ’n oud-politikus wie se politieke nalatenskap op die gewaande oppermag van die Grondwet gebou is of ʼn joernalis met sterre, strooi of iets dergeliks in die oë, wat die oppermagtige grondwetlike geloof bely.

Oor die afgelope 20 jaar het die Grondwet ver na die agtergrond verskuif en is dit lank nie meer die meesterkonsep van die openbare gesprek nie. Die geloof daarin is as ongegrond bewys en die enkele oënskynlike ketters van weleer was reg en die leërskare van grondwetlike apostels was klaarblyklik verkeerd.

Hoe kon die leërskare so gedwaal het? Die rede is dat die Grondwet – enige grondwet – hoe hoog sy oppermagtige aansprake ook al is, ten slotte soos enige reg primêr ʼn stel norme en nie ʼn stel feite is nie. Die “oppermagtige” Grondwet ding mee en is dikwels uitgelewer aan ʼn falanks van sosio-politieke kragte wat sterker as die Grondwet self is. Hoe belangrik die Grondwet in daadwerklike terme is, moet derhalwe op grond van twee glyskale beoordeel word.

Op die eerste glyskaal kan daar aan die een kant groot eenstemmigheid bestaan oor hoe die norme vertolk moet word, maar aan die teenoorgestelde ent van die skaal kan daar ernstige onenigheid  heers oor wat daardie norme beteken.

Op die tweede glyskaal kan daar aan die een kant uiterste en aansienlike gehoorsaamheid aan die Grondwet bestaan, maar kan daar aan die teenoorgestelde kant uiterste en ernstige ongehoorsaamheid heers.

Hierdie sosio-politieke kragte het dikwels die volgende uitwerking:

Eerstens kan dit aan die Grondwet ʼn totaal onverwagse, selfs ontstellende betekenis verleen, wat op die stadium toe die Grondwet aanvaar is, glad nie voorsien is nie.

Tweedens kan die kragte die Grondwet in beduidende mate opsy skuif. Die uitwerking daarvan is dat nie die Grondwet self nie, maar hierdie ander kragte, die gang van die politiek stuur. Die Grondwet se bewoording bly in die proses onveranderd. Te oordeel na die bewoording word die skyn derhalwe verwek dat die Grondwet steeds oorheersend is. Te oordeel na die daadwerklike politieke gebeure is dit egter uitgerangeer. Vanuit daardie gemarginaliseerde posisie speel dit soms steeds ʼn rol, maar word dit dikwels bloot opportunisties ingespan om die een of ander politieke doelwit te bereik of is die Grondwet gewoon ʼn magtelose getuie van sy eie passiewe irrelevansie.

Dit is presies dít wat ons “oppermagtige” Grondwet te beurt geval het. Die Grondwet was heel voorspelbaar reg vanuit die staanspoor uitgelewer aan die wyse waarop die ANC as die oorheersende krag in die Suid-Afrikaanse politiek daarop sou reageer. Voorspelbaar inderdaad, want die ANC het reeds lank voor die aanvang van die grondwetlike oorgang nie ʼn geheim van sy voornemens gemaak nie. Hy het herhaaldelik sy voorneme verklaar om wat hy genoem het ʼn nasionaal-demokratiese rewolusie (NDR) deur te voer of in ander terme die ingrypende transformasie van die Suid-Afrikaanse samelewing te bewerkstellig. Daarvolgens moes alle sektore van mag en invloed onder die beheer van die party geplaas word: nie net die wetgewer en die uitvoerende gesag nie, maar ook die howe, dergelike grondwetlike instellings, die staatsdiens, polisie, weermag, burgerlike instellings, die professies, onderwys, sportliggame – trouens alle sfere van openbare mag en invloed. Daarvolgens moes daar ten slotte ook ʼn ingrypende herverdeling van rykdom wees.

Namate die ANC sy greep op die Suid-Afrikaanse staat vestig, sien ons hoe hy sy voorneme uitvoer. In reaksie hierop is daar ʼn aantal politieke kommentators wat die afgelope jare die NDR uitlig as die eintlike sentrale uitgangspunt op sterkte waarvan die Suid-Afrikaanse samelewing ooreenkomstig die ANC doelwitte omgekeer en ingerig word. Die NDR blyk dus die Grondwet opsy te geskuif het. Vir sover daar ʼn meesterkonsep en oppermag bestaan is dit derhalwe nie meer die eertydse oppermagtige Grondwet nie, maar eerder die oppermagtige NDR of oppermagtige transformasie.

So oorheersend het die NDR en transformasie geword dat daar nou herhaaldelike oproepe is dat ons die Grondwet daarteen moet beskerm. In ʼn klaarblyklike erkenning van die Grondwet se verlies aan oppergesag, is dit derhalwe nie meer die Grondwet wat beskerming aan ons verleen nie, maar ons wat die verlamde, onmagtige Grondwet moet beskerm.

Natuurlik speel die Grondwet ʼn rol, maar die rol is nooit outonoom nie. Die Grondwet spreek nooit vanself nie. Die Grondwet word vertolk deur die howe, die staatsdiens en die regering en soos alle vertolkings is hierdie vertolking ook nie neutraal nie. In dié geval word die Grondwet vertolk aan die hand van die uitgangpunte en doelwitte van die regerende elite onder die beheer van die ANC, met gevolge wat vir diegene buite die elite onbillik voorkom en tot ernstige verontwaardiging stem. Die AgriSA-uitspraak van die konstitusionele hof oor die ontneming van private mineraalregte is ʼn treffende voorbeeld hiervan. Die Renate Barnard-uitspraak was nog ʼn beter voorbeeld. Vir Tim du Plessis (“Gelykheid hoër geag as vryheid”, Rapport Weekliks, 7 September 2014) was hierdie uitspraak soos ʼn hamerhou teen die voorkop, ook omdat dit aldus Du Plessis so gemaklik in pas was met die ANC se beskouings oor “regstellende aksie”. Marinus Wiechers (“Nog van koers af ondanks goeie wet” in dieselfde uitgawe) was ewe onthuts oor die uitspraak.

Op die keper beskou is dié twee kommentators eintlik onthuts oor die meer algemene verskynsel naamlik dat die transformasie en die NDR die Grondwet opsy geskuif het. Die hofuitspraak is maar net ʼn simptoom van die breër verskynsel. Die Grondwet is derhalwe nie werklik oppermagtig nie en word eerder gebruik as ʼn instrument vir transformasie ooreenkomstig die ANC se beskouings en aspirasies.

Ofskoon die NDR en transformasie gewigter as die Grondwet is, sou dit egter verkeerd wees om dit nou weer as die nuwe vervangende meesterkonsep te beskou. Net soos die Grondwet nie oppermagtig was nie en nie die openbare orde kon beheers nie, is die NDR en transformasie, hoewel kragtig, ook nie sterk genoeg om dit te doen nie, want dit is ook in ʼn stryd teen ʼn stel kragte gewikkel wat die oppermag van transformasie en die NDR verhoed. Daaronder tel:

• Die vervalle openbare sektor wat die ANC se vermoë om transformasie deur te voer soos hy graag wil, bemoeilik;
• Die hewige interne tweespalt en mededinging binne die ANC wat dermate met groeiende geweld gepaard gaan dat prof. Karl von Holdt, sosioloog van Wits, in ʼn belangwekkende artikel verwys na Suid-Afrika se “oorgang na ʼn gewelddadige demokrasie”;
• Die groeiende mobilisering van die burgerlike gemeenskap met sterk organisasies wat toenemende onafhanklikheid van die vervallende staat en toenemende selfstandigheid meebring. Afrikaners is waarskynlik die toppresteerders in hierdie verband. Die organisering van ʼn groot gematigde middelgrond onder Afrikaners rondom Solidariteit, AfriForum en die FAK vorm reeds ʼn gedugte krag hoewel die groot hef aan natuurlik nog voorlê. Talle terreine word ook gedek en sal in die toekoms gedek moet word: onderwys, maatskaplike en gesondheidsorg, vorme van korporatiewe en territoriale (veral proto-stedelike) selfstandigheid en private sowel as openbare veiligheid.

Die slotsom is dat daar nie ʼn enkele meesterkonsep of oppermagtige krag is waar rondom die Suid-Afrikaanse openbare orde ingerig word nie. Die Grondwet is dit nie, en transformasie is in weerwil van die feit dat dit die Grondwet opsy geskuif het, dit ook nie. Die Suid-Afrikaanse openbare “orde” word eerder gekenmerk deur verbrokkeling in ʼn veelvoud van kragte. Die sterkste is transformasie (en die NDR). Transformasie is bowendien gevaarlik omdat dit totalitêre aspirasies het en nie minderhede verdra nie. Oppermagtig is dit egter nie want dit moet meeding teen gemeenskappe wat hulself organiseer, bemagtig en toenemend selfstandig raak. Dit is in beduidende mate in gemeenskappe se eie beheer om hierdie groeiende bemagtiging en selfstandigheid te vestig. Soos blyk uit hulle toenemende konstruktiewe organisering is Afrikaners besig om vindingryk by die nuwe Suid-Afrika aan te pas, nie deur primêr hulp by die Grondwet te soek nie, ook nie deur die gewaande oorweldigende NDR afgeskrik te word nie, maar deur uit die bronne van die eie gemeenskap selfstandigheid uit te bou.