Hoe ryp is Suid-Afrika vir die nosie ware demokrasie en integriteit?

Dr. Leopold Scholtz. Foto: Reint Dykema.

Cyril Ramphosa se oorwinning vandeesweek het my laat dink aan ’n beroemde uitspraak uit 1877 van die Franse dramaturg Victor Hugo in sy Histoire d’un Crime (“Verhaal van ʼn Misdaad”): “Jy bied weerstand teen die inval van leërs; jy bied nie weerstand teen die inval van idees nie.”

Moontlik het Hugo die idee gekry by die romanskrywer Gustave Aimard in dié se roman Les Franc-Tireurs (1861): “Daar is iets wat sterker is as die brute mag van bajonette: Dit is die idee waarvan die tyd gekom en die uur geslaan het!”

Het dit iets vir ons in die Suid-Afrika van vandag te sê? Dit is nou die derde keer in Suid-Afrika se resente geskiedenis dat ’n idee waarvan die tyd gekom het ’n magtige groep aan die nek gryp en hom behoorlik gaffel.

Die eerste keer was vroeg in die 20ste eeu, toe die Britse imperialisme onoorwinlik gelyk het. In 1902 het die Britte die twee Boererepublieke letterlik in puin gelê en 10% van die Afrikaners vroegtydig die dood ingejaag, meestal in konsentrasiekampe. Die jongste navorsing wys dat 34 000 vroue en kinders gesterf het, meer dus as die 26 000 wat altyd gemeen is – en vergeet nie die sowat 20 000 swartes wat eweneens in die kampe dood is nie.

Die militêre oorwinning van die Anglo-Boereoorlog is opgevolg met ’n volgehoue aanslag op politieke, ekonomiese en kulturele terrein om die Afrikaner-identiteit heeltemal uit te wis. Dis nie dat die Britte soseer die ménse wou dood hê nie: Hulle wou wel die Afrikaners in voorbeeldige Engelse omskep, mense wat by wyse van spreke hul tee met die pinkie in die lug sou drink.

Maar dié hoogtepunt is ná die Eerste Wêreldoorlog opgevolg met die verval van Brittanje – en Europa – se mag. En dus het ’n idee ontwaak waarvan, om Hugo en Aimard te misbruik, die tyd gekom het – die idee van vryheid en die afbraak van kolonialisme.

Regoor die wêrelddele wat deur die Europese kolonialisme onderwerp was – Asië, die Midde-Ooste, Afrika – is die koloniale juk beveg en uiteindelik afgewerp. Die Derde Wêreld, soos die grootste deel van dié gebiede bekend geword het, het sy vryheid verkry.

In Suid-Afrika het dit op ’n eiesoortige manier gebeur. Eintlik was die opkoms van die Afrikanernasionalisme deel van die wêreldwye verset teen Europa se koloniale oorheersing, maar dit het gepaard gegaan met die behoud van ’n soort interne kolonialisme van die wittes teenoor die swartes.

Talle Afrikaner-intellektuele het die dillemma besef. Hoe kan ons ons as Afrikaners teen Britse oorheersing verset en tegelykertyd voortgaan met ons eie oorheersing van die swartes? het mense soos N.P. van Wyk Louw, Johan Degenaar, Willem Landman en andere gevra.

Die antwoord het in teorie maklik gelyk: Verdeel Suid-Afrika en laat die swartes in hul eie gebiede vry word. Die praktyk was egter weerbarstig, en die apartheidskip het hom te pletter geloop op die rotse van die demografie en die ekonomie voordat hy uiteindelik in 1994 gesink het.

Jy sou kon sê die Afrikaners het die idee waarvan die tyd gekom het ná 1948 verkeerd vertolk.

Maar ten minste het Afrikaner-intellektuele dit, al was dit slegs in teorie, besef en met ’n antwoord geworstel. Ander volke het in ’n soortgelyke slaggat as ons getrap.

Ek het die laaste maande intensief navorsing vir ’n akademiese krygshistoriese studie oor die Indonesiese Vryheidsoorlog (1945-’49) gedoen en onder die indruk gekom van die mate waartoe die Nederlanders van alle volke die tydsgees ná die Tweede Wêreldoorlog verkeerd gelees het: Nederlandse dienspligtiges het hulle skuldig gemaak aan dieselfde soort oorlogsmisdade as waaronder hul eie mense in die jare 1940-’45 onder die Duitsers gebuk gegaan het.

Uiteindelik moes egter ook die Afrikaners buk onder die voortsetting van die tydsgees van ná 1948 waarvan hulle aanvanklik die golf gery het. In 1994 het die ANC die mag oorgeneem.

Soos in 1902 was die Afrikaners leierloos, reddeloos en radeloos: Sonder ’n eie gebied, in die oë van die nuwe bewindhebbers bevlek met die erfenis van apartheid en sonder ’n nuwe oorlewingsplan.

Soos dit maar dikwels in sulke gevalle gaan, het die ANC ’n narratief geskep van ’n moreelsuiwer stryd teen ’n misdaad teen die mensdom en vir ’n voorbeeldige demokrasie. Historiese navorsing vlek dit toenemend as ’n verwringing van die werklike verlede oop, en lê terselfdertyd die fondamente bloot van die morele verval van ’n beweging wat homself tٞé lank verabsoluteer het.

En dus het die ANC vasgeval in die stinkende moeras van arrogansie, magsmisbruik, diefstal en korrupsie, met president Jacob Zuma en sy luitenante wat die land soos ’n egte Mafiabaas vir eie gewin plunder. Erger nog, die ANC is omgekoop deur ’n bende vreemdelinge: Die familie Gupta wat steel en gryp waar hulle kan terwyl hulle nog kan.

Maar dit wil, baie versigtig, begin lyk of ’n nuwe idee se tyd gekom het. Ramaphosa se oorwinning kan dalk – let wel, dálk – ’n eerste swaeltjie van ’n komende lente wees.

Dit sou verkeerd wees om in Ramaphosa ’n engel van reg en geregtigheid te sien. Daarvoor is hy té medepligtig aan die brute geweldpleging waarmee die ANC Suid-Afrika in die jare 1990-’94 gegysel het. Dink ook aan die bedenklike rol wat hy in die Marikana-massamoord gespeel het.

Hy word nou bowendien die leier van ’n diep verdeelde beweging. Talle van die prominente ANC-leiers is diep in Zuma se misdadigheid ingetrek, en ’n mens moet verwag dat hulle sal klou vir al wat hulle werd is.

Dit is dus nie dat ’n mens soseer ’n dramatiese koerswysiging in die ANC self moet verwag nie. Dis eerder dat die ANC stadigaan – en dalk vinniger – sal uiteenval en verkrummel.

Dit kan ander politieke kragte in staat stel om ’n eerliker staat te skep. Ofskoon, ook dan sal die leiers van welke party(e) ook al aan bewind is, met arendsoë dopgehou moet word.

In Suid-Afrika is die tyd ryp vir ’n nuwe idee. Uiteindelik hang dit af van die publiek of daardie nuwe idee – egte demokrasie en integriteit – ingang kan vind of nie.