Kan ʼn morele oproep op Zuma slaag?

Kgalema Motlanthe tydens Kathrada se begrafnis. Foto: Foto: Siyabulela Duda/DOC/GCIS

Deur Prof. Deon Rossouw, uitvoerende hoof van Die Etiek-instituut

Die morele oproep wat Ahmed Kathrada bykans ʼn jaar gelede op pres. Jacob Zuma gedoen het om te bedank, is onlangs ʼn tweede lewe gegee toe oudpres. Motlanthe die brief op Kathrada se begrafnis voorgelees het. Dat Kathrada se morele oproep op Zuma deur vele gedeel word, was duidelik uit die staande toejuiging wat die voorlees van Kathrada se brief ontlok het. Zuma se reaksie op die morele oproep was weereens – soos destyds – ʼn dawerende stilte.

Kathrada se morele oproep is maar een van vele soortgelyke morele oproepe wat sedert die konstitusionele hof se bevinding rakende Nkandla van binne sowel as buite die ANC aan Zuma gerig is. Maar dit is duidelik dat hierdie morele oproepe nie ter harte geneem word nie. En dit lei tot ʼn soort morele moedeloosheid (en morele moerigheid) wat wyd waargeneem kan word.

Vir ʼn morele oproep om te slaag en die ander party te oorreed om gehoor daaraan te gee, is daar sekere voorvereistes. Eerstens moet die twee partye dieselfde stel waardes deel, en tweedens moet daar ooreenstemming wees dat alle optrede ondergeskik moet wees aan hierdie gedeelde stel waardes. Die verwagting is dan dat die ontvanger van die oproep sy of haar gedrag sal wysig uit respek vir die gedeelde waardes wat albei partye onderskryf.

Wanneer ʼn morele oproep gerig word op grond van ʼn sekere stel waardes of morele norme, maar die ontvanger daarvan deel nie dieselfde waardes of norme nie, loop die oproep soos water van die spreekwoordelike eend se rug af. Dit maak hoegenaamd geen indruk, en het geen impak nie.

Dit blyk dat dit presies is wat gebeur het met Kathrada, Motlanthe en vele ander se oproepe dat Zuma die regte ding moet doen, en gaan aftree by Nkandla. Dit het soos water van ʼn eend se rug afgeloop – weereens.

Dit laat onvermydelik die vraag ontstaan: Is daar enige rede waarom Zuma en ander leiers hulle hoegenaamd hoef te steur aan morele oproepe? Is dit nie ʼn geval dat hulle die reg het om die rug te keer as hulle sou verskil met die waardes en norme van diegene wat die morele oproep rig nie?

Maar dis juis hier waar die probleem lê. Die veronderstelling wat gemaak word deur mense soos Kathrada, Motlanthe, en ander lede van die ANC, is dat daar in die ANC sekere gedeelde waardes is. Dit is die waardes wat die ANC deur sy vryheidstryd gerig het, en deur leiersfigure soos Oliver Tambo, Walter Sisulu, Nelson Mandela, Ahmed Kathrada en vele ander vergestalt is. En dit is juis hierdie stel waardes waarop mense in die ANC ʼn beroep doen wanneer hulle Zuma vra om die tuig neer te lê. Hulle is van oordeel dat hy nie net hierdie waardes verraai nie, maar dit ook aktief ondergrawe.

Dit beteken nie dat net mense wat deel vorm van die ANC grond onder hul voete het om ʼn morele beroep op Zuma te doen om sy skending van die ANC se gedeelde waardes te staak nie. Ons Grondwet gee elke Suid-Afrikaner die reg om ʼn morele oproep op Zuma en enige ander Suid-Afrikaner te doen. Want onderliggend aan die Grondwet is daar ook ʼn stel waardes wat die grondslag van ons samelewing vorm. In artikel 1 van die Grondwet word die waardes onderliggend aan die Grondwet uitgespel. Dit sluit waardes in soos respek vir die menswaardigheid en gelykheid van alle mense, nierassigheid, respek vir die oppergesag van die Grondwet en die howe, verantwoordbaarheid, en openheid.

In die geval van die president van die land maak ons grondwetlike bedeling dit baie duidelik dat die president nie alleen die Grondwet en die waardes wat daarin vervat is, moet eerbiedig nie, maar ook die verpligting het om altyd in die beste belang van ons land en die burgers op te tree. Artikel 96 van die Grondwet stel dit duidelik dat die president en ander lede van die uitvoerende gesag nie hul ampte mag misbruik om hul eie persoonlike belange te dien nie.

Dit beteken dus dat elke Suid-Afrikaner grond onder die voete het wanneer hulle ʼn morele oproep op Zuma en ander politieke leiers doen om nie die waardes onderliggend aan ons Grondwet te skend nie, en hul selfverryking ten koste van die beste belang van ons land te staak.

Dit raak toenemend duidelik dat Zuma hom nie aan morele oproepe uit die geledere van die ANC gaan steur nie. Dit is ewe duidelik dat hy ook nie gehoor gaan gee aan oproepe van burgers van ons land wat ʼn appél op hom rig om sy skending van die waardes onderliggend aan ons Grondwet, en spesfiek onderliggend aan sy amp, te staak nie.

Met die moontlikheid van nog ʼn mosie van wantroue in pres. Zuma op hande, weet almal dat so ʼn mosie net kan slaag as ʼn beduidende getal ANC-parlementslede die moed van hul oortuiging gaan hê om op te staan vir die waardes wat die ANC ʼn eens trotse party gemaak het, asook die waardes in ons Grondwet waartoe hulle wetlik en moreel verbind is by wyse van hul ampseed.

Dit val egter op dat daar in die media vele oproepe op ANC-parlementslede is om in hul eie belang die mosie van wantroue in die president te steun. Hulle word daaraan herinner dat as Zuma toegelaat word om aan te bly tot aan die einde van sy ampstermyn in 2019, die ANC bes moontlik sodanig gaan pak kry in die 2019-verkiesing dat heelwat ANC-parlementslede hul plekke in die parlement gaan verloor. In plaas daarvan dat daar ʼn morele beroep op ANC-lede gedoen word om op te staan vir die waardes van die ANC, of die waardes vervat in ons Grondwet, word daar nou ʼn beroep op hul eiebelang gedoen. Moet ʼn mens dit lees as ʼn aanduiding dat nie net die president nie maar ook die ANC die morele kluts kwytgeraak het, en dat ons daarom nie meer op hul waardes kan staatmaak nie, maar slegs op hul eiebelang?

Die voormalige minister van finansies het kort ná sy afdanking verlede week laat blyk dat hy hom deur sy gewete sal laat lei in ʼn stemming oor ʼn mosie van wantroue in die president. Is dit te veel gevra van ander ANC-lede in die parlement om hulle ook deur die waardes van die ANC, en die waardes vervat in die Grondwet, te laat lei wanneer hulle oor die toekoms van die president moet stem?