Motsoaledi se ‘rookwet’ plaas sakeregte op die spel

Foto: Klimkin/Pixabay.com

Minister Aaron Motsoaledi het onlangs sy klaarblyklike misnoeë oor die rookgewoonte bevestig deur nóg ingrypender en strenger rookwetgewing vir Suid-Afrika voor te stel. ’n Wetsontwerp op die beheer van tabakprodukte en elektroniese toedieningstelsels (e-sigarette) is uitgereik vir openbare kommentaar.

Nie net word die ou skurk, tabak, in die wetsontwerp onder die loep geneem nie, maar die nuwe vermeende euwel van e-sigarette, oftewel vaping soos dit tans bekendstaan, sal ook nie deur Motsoaledi se pen gespaar word nie. Die ferm hand van die regering sal nie net harder neerkom op rokers en sakelui nie, maar ook op die “stomers”.

Voortaan sal die vape-wolke van geure soos aarbei, bloubessie, Fruity Loops en oliebolle (donuts) ook gereguleer word, sou Motsoaledi sy sin kry.

Die wetgewing sluit in ’n sogenaamde zerotoleransiebeleid vir rook in openbare ruimtes. Rookoortredings word strafbaar gemaak met boetes en/of tronkstraf. Vir rook in die openbaar word boetes en/of tot drie maande in die tronk voorgestel. Sakelui wat sekere bepalings van dié wet oortree, kan groot boetes en tot 10 jaar tronkstraf opgelê word.

Kruipende kriminalisering van alledaagse gedrag

Wat dit beteken, is dat net nog ’n aspek van die lewe, wat baie mense as alledaags en normaal beskou, gekriminaliseer word. Verder skep dit beduidende vrae oor vryheid en hoe ons, as ’n samelewing, gemeenskappe en groepe, mee saamgewerk moet word om redelike reëls vir aanvaarbare gedrag daar te stel.

Neem ons aan dat alle dinge, soos gedrag in privaat “openbare” ruimtes (restaurante), of in woonhuise, deur die owerheid gereguleer moet word? Indien dit die geval is, hoe ver of ingrypend mag regulering van gedrag dan gaan?

Ingevolge die voorgestelde wet sal die bestaande verbod op rook in geslote openbare ruimtes streng verskerp word. Tot by die punt waar rookgebiede in, byvoorbeeld, restaurante geheel en al verbied sal word – iets wat die inkomste van heelwat ondernemings kan benadeel.

Meeste van ons is tans bekommerd oor onteiening, maar wanneer sakeondernemings, wat reeds groot geld in hul besighede belê het, deur nuwe wette van dié eiendom ontneem word, is dit ook ’n vorm van onteiening.

Verder word ingrypende bepalings en beperkinge voorgestel wat die handel in tabak- en e-sigaretprodukte drasties verder sal reguleer en belemmer. Hierdie bepalings, waarop later uitgebrei sal word, wek groot kommer oor die benadering ten opsigte van die vryhede van sakelui en verbruikers.

Dit moet genoem word dat rook reeds streng gereguleer word, maar klaarblyklik meen Motsoaledi en beleidmakers dat geen inperking op rokers ooit te ver kan gaan nie. Hierdie kruipende regulering moet ter wille van vryheid ernstig bevraagteken word.

Minister Aaron Motsoaledi. Foto: GCIS/Flickr

Voorsienbare “onvoorsiene” gevolge?

Sulke wette sal beslis voorsienbare gevolge hê. Van die staanspoor af is dit duidelik dat heelwat mense wat wil rook, sekerlik nie sal ophou rook nie. Wat wel sal gebeur, is dat waar daar gerook word, wat gerook word en hoe die produkte wat gerook word, vervaardig, bemark en verkoop word, sal verander soos aansporings verander en verdraai word.

Instellings soos die Vryemarkstigting, wat belangrike probleme met die wetsontwerp uitwys, wys daarop dat sommige mense meer by hul huise sal rook, wat kan beteken dat kinders en ander nie-rokers meer aan sekondêre rook blootgestel sal word, wat eintlik indruis teen dit wat die wet in elk geval beoog. Onwettige rookkamers sal heel waarskynlik hoogty vier soos die geval was met die skelmkroeë of sjebeens (Speakeasys) tydens die drankverbod in die VSA wat van 1920 tot 1933 gegeld het.

Die handel in onwettige sigarette sal verder toeneem, wat ander sosiale probleme sal skep. Dit kan veroorsaak dat meer polisiëring by die handhawing van ’n rookverbod betrek sal word in plaas daarvan dat daar op die bekamping van werklike misdade gefokus word.

Wat die saak bemoeilik, is dat tabakrook inderdaad ongesond is en dat dit beslis negatiewe gevolge inhou vir mense wat aan rook, veral tabakrook, blootgestel word. Oor elektroniese sigarette is die saak klaarblyklik nog nie so seker nie, hoewel Motsoaledi se wet reeds implisiet die oordeel daaroor gefel het.

Growwe inbreuk op verbruikers-, handelsvryheid

Omdat rook so wyd veroordeel word, is dit maklik vir ’n regering om ingrypender wetgewing daarteen in te stel as wat die geval is met ander gedrag. Hierop is my beroep om nie so vinnig die wetgewing summier as goed te aanvaar nie, selfs al is die gedrag waarteen ingegryp word, onwenslik.

Die voorgestelde rookwetgewing maak growwe inbreuk op persoonlike en handelsvryheid. Sodanige inbreuk moet ter wille van die uitsonderlike belang van vryheid vir ’n samelewing nie net lukraak volgens die woord of bedoelinge van beleidmakers aanvaar word nie.

Kom ons let op die noodwendige gevolge en regspresedente wat Motsoaledi se wetgewing sal inhou.

Eerstens sal dit beteken dat alle sake-eienaars en heelwat individue deur ’n stomp bepaling in wetgewing van bestaande regte ontneem word. Rokers sal klaarblyklik nie meer by restaurante saam met ander instemmendes in rookkamers mag rook nie. Sigaarsitkamers, nagklubs en ander instellings wat tans nog wettig met die rookgewoonte saamloop, sal duidelik benadeel word. Winkeleienaars sal glad nie meer tabak- en rooktoebehore aan belangstellende verbruikers mag vertoon nie. Tabakmaatskappye sal verder effektiewelik van hul handelsmerke en logo’s ontneem word, veral kommerwekkend indien ons aanneem dat handelsmerke en logo’s tog ook deel vorm van enige maatskappyeiendom.

Sakeondernemings word reeds min keuse gegun oor die strekking van ’n eie beleid oor rook, want baie daarvan word reeds volgens die bestaande wetgewing ingeperk. Daar is tans darem nog die vryheid om openbare rookplekke in ondernemings te bestuur, maar onder die voorgestelde wet sal rook in geslote openbare ruimtes – wat, terloops, in die geval van restaurante en kroeë privaat eiendom is – eenvoudig verbied word. Hoewel hierdie voorgestelde ingrepe tans oënskynlik net uitgevoer sal word op produkte (maar eintlik op verbruikers en sakelui) wat sommige mense nie goedkeur nie, is die presedente wat daardeur geskep word, gevaarlik vir vryheid.

Nie net ’n blote verbod op rook nie

Motsoaledi se markinmenging gaan verder as ’n blote verbod op rook in die openbaar. Die wetgewing skryf ook riglyne voor vir die verpakking van rookprodukte. In die plek van ’n bestaande handelsmerk sal voorgeskrewe eenvormige verpakking (plain packaging) hoofsaaklik eensydig deur die regering afgedwing word.

Die presedent wat hierdeur geskep sal word, is dat ondernemings wat produkte verkoop wat die regime en sy beleidmakers nie goedkeur nie, van handelsmerke, logo’s, verpakkings, sowel as hul laaste staande regte om te mag adverteer, ontneem mag word. Selfs al is die gevolg hiervan dat die vraag na wettige sigarette en rookgoed verminder word, en sommige mense van rookprodukte afgeraai sal word, sal dit gebeur ten koste van verbruikers- en sakeregte, wat sal lei tot problematiese regspresedente en voorsienbare “onvoorsiene” gevolge.

Presedente wat só geskep word, kan later makliker op ander ongewenste produkte (volgens die regering) toegepas word.

Slotsom

Heelwat mense wat teen rook gekant is, mag bly wees oor ’n verbod op rook in sekere openbare ruimtes. Dit is verstaanbaar, maar kortsigtig, want Motsoaledi se inbreuk op persoonlike en sake-vryhede gaan veel verder.

Die beleid wat rook nou verder wil inperk, sal inbreuk maak op sakevryhede en op die handelaars van tabakprodukte en rooktoebehore. Waarop dit sal neerkom, is dat dit later maklik ’n teiken mag kies wat vir jou nader aan die hart lê. Die kinderoppasserstaat het reeds begin om suiker te belas en om sout in geprosesseerde kos regtens beperk. Wat kan volgende wees? Ingrypender kitskosregulasies, selfs die voorskryf van foto’s van siek lewers op drankbottels? Wat van jou motor se uitlaatgasse?

Dit is seker dat inbreuk op vryheid in die naam van sogenaamde “openbare gesondheid” nie daar sal eindig nie. In dié opsig was rookwetgewing nog altyd ’n Trojaanse perd wat ’n atmosfeer skep vir groter inbreuk op vryhede.

En ja, rook het natuurlik sy risiko’s, min rokers wat ek ken, sal anders meen, maar die inbreuk op vryheid wat hierdie wetgewing veronderstel, is wat erg bekommer.

Hierdie wetgewing sal die staat se mag oor ons net verder vergroot en ons vryheid net verder verklein. Diegene wat sodanige ingrepe en inbreuk lukraak ondersteun net omdat hulle ander se gedrag afstootlik vind, sal nie later kan kla wanneer hul geliefkoosde vryhede op die altaar van sogenaamde openbare gesondheid geoffer word nie.