‘n Russiese waarheid, ‘n Westerse waarheid

Verkose Amerikaanse president Donald Trump en Rusland se president Wladimir Poetin

Dit was Sondag, Kersfeesdag, presies 25 jaar gelede dat een van die merkwaardigste beelde ooit in die geskiedenis op mense se televisieskerms vertoon is. Om twaalfuur die nag van 25 Desember 1991 kon ’n mens sien hoe die rooi vlag met die goue hamer en sekel, die vlag van die Sowjetunie, gestryk en vervang word deur die rooi, wit en blou van die nuwe Rusland.

Die Sowjetunie, die aartsvyand van die vrye Weste, het nie meer bestaan nie. Dié supermoondheid het uiteengeval in sy 15 deelrepublieke, waarvan die nuwe Rusland (76% van die USSR-oppervlakte) die grootste – en volkeregtelik die erfgenaam – was.

Die Koue Oorlog, wat die wêreld verskeie kere op die randjie van ’n allesverwoestende kernoorlog laat steier het, was verby. Die toekoms het vir die mensdom geglimlag.

Maar daardie glimlag is verby. Die wedersydse optimisme en welwillendheid van destyds is vervang met ’n nuwe grimmigheid tussen Rusland en die Weste.

Dis moontlik dat die bewindsoorname van Donald Trump in Amerika tot ’n hernieude ontspanning met Rusland kan lei, want sy en pres. Wladimir Poetin se eerste opmerkings oor mekaar is vleiend. Daarteenoor staan dat albei gesê het hulle wil hul kernarsenale juis uitbrei – iets wat vorentoe ’n baie gevaarlike bousteen kan word as sake nie reg bestuur word nie. Die tyd sal leer.

Ek het die voorreg gehad om as joernalis verskeie besoeke aan die Sowjetunie en die latere Rusland te bring. Ek kon min of meer volg hoe sake ontwikkel.

By my eerste besoek, in 1990 toe die USSR op sy laaste bene geloop het, was daar ’n vermoeidheid, ’n gelatenheid, te bespeur. ’n Paar jaar later kon ek ’n woede voel oor hoe die ekonomie en infrastruktuur ineenstort, ’n gevoel van vernedering oor die feit dat die Russe aan die verloorkant van die Koue Oorlog was.

En nóg later het nasionalistiese trots die oorhand begin kry, ’n gevoel dat Rusland onder Poetin se leiding weer uit die as van sy vernedering opstaan. Dat hy weer internasionale respek uitlok.

Moet my nie verkeerd verstaan nie: As oortuigde demokraat is ek geen Poetin-ondersteuner nie. ’n Mens moet nooit vergeet dat hy sy politieke verstand as offisier in die KGB gekry het nie.

Vir my is die aanhaling wat Poetin die beste definieer, te vinde in die Britse historikus Simon Sebag Montefiore se onlangse boek oor die Romanof-dinastie. Poetin is in ’n onderhoud gevra wie Rusland se “grootste verraaiers” was. Sy antwoord was veelseggend:
“Die grootste misdadigers in ons geskiedenis was daardie swakkelinge wat hul mag op die vloer gesmyt het – Nikolaas II en Michail Gorbatsjof – wat toegelaat het dat die mag opgetel word deur histeriese, mal mense. Ek sal nóóít abdikeer nie.”

’n Analis kan egter nie hierby vassteek as hy die moderne Rusland behoorlik wil verklaar nie. Wat hier bowenal van belang is, is dat die Russe ’n uiters nasionalistiese volk is wie se trots steeds op – soos hulle dit ervaar – glorieryke oorwinning oor Adolf Hitler se barbaarse bendes dryf.

Terugkykend, so wys verskeie onlangse peilings, betreur die meeste Russe dan ook die uiteenval van die USSR. Dít was die tyd toe hulle in die wêreld gevrees en gerespekteer is, voordat die – weer eens, húl ervaring – dronklap nar Boris Jeltsin homself as ’n grap in die buitewêreld ontbloot het.

In die Russiese psige is daar tradisioneel drie Ruslande: Groot-Rusland (die huidige Russiese Federasie), Klein-Rusland (die Oekraïne), en Wit-Rusland (in Russies: Belarus). Dié drie word as deel van Rusland beskou. Dis dan ook geen wonder nie om in Poetin se uitsprake te lees dat hy die Oekraïne nie as ’n onafhanklike staat, met ’n soewereine reg, beskou nie.

Verlede week het Poetin herhaal dat hy die ineenstorting van die USSR ’n kwarteeu gelede as ’n “katastrofe” beskou. Hy het bygevoeg dat dit nie omgekeer kan word nie, maar hy probeer nou verskeie afgeskeie republieke weer saamvoeg in ’n samewerkingsverband soortgelyk as die Europese Unie (EU).

Volgens talle kenners is sy langtermyn- strategiese doel die herstel van die USSR. Maar dit lê nie om die draai nie.

Intussen kan die vraag met reg gestel word of die Weste se beleid teenoor Rusland ná 1991 bygedra het tot die aggressiewe nasionalistiese gevoelens waarop Poetin se politiek berus. Byvoorbeeld: Het die uitbreiding van Navo en die EU tot teenaan Rusland se grense nie die tradisionele Russiese gevoel van onveiligheid versterk nie?

Die beleid van talle agtereenvolgende Russiese regerings, reeds sedert die tsaristiese tyd, was immers om ’n breë verdedigingsgordel tussen hulle en die Weste te skep. Josef Stalin se brute onderwerping van die Sentraal- en Oos-Europese state ná 1945 moet immers minstens gedeeltelik in dié lig gesien word.

Dis heeltemal ’n geldige punt. Dit hét tot die Russiese onrustigheid bygedra.

Soos dit egter maar in die lewe met al sy ingewikkeldheid gaan, is daar ook ’n ander kant aan die munt. Die lande wat ná 1991 by Navo en die EU aangesluit het – die Baltiese state, Pole, Hongarye, Tsjeggië, Slowakye, Bulgarye, Roemenië – het dit op hul beurt uit vrees vir die Russiese beer gedoen. Immers, die herinnering aan die Russiese stewel op hul nek in die jare 1945 – 1990 is nog rou.

En dis immers soewereine state se reg om te besluit by welke internasionale klub hulle wil aansluit.

Dis die tragiek van die situasie. Hier het jy dríé waarhede, ’n Russiese waarheid, ’n Westerse waarheid, en een van die Sentraal-Europese moondhede. Al drie is waar.

Dit gee aanleiding tot groeiende agterdog aan albei kante. In sulke omstandighede laat leiers hulle deur hul eie agterdog en vooroordele lei, pleks van om die ander kant van binne uit te probeer verstaan.

’n Tipiese voorbeeld hiervan was in ons eie Grensoorlog te sien, toe die Suid-Afrikaanse regering en die Kubane mekaar die slegs moontlike motiewe en doelwitte toegedig het. Agterna kon gesien word dat die twee kante nie veel van mekaar begryp het nie, en dat hulle dus dikwels verkeerd op mekaar gereageer het.

Dit is tipies die soort misverstande wat – sonder dat iemand daarop uit was – tot die uitbreek van die Eerste Wêreldoorlog in 1914 gelei het.

In beginsel is dit dus goed dat Trump en Poetin mekaar probeer vind. Persoonlik is ek skepties of dit gaan slaag; daarvoor is albei se persoonlikhede te aggressief.

Maar wie weet. Dalk werk dit veel beter as wat ek reken. As dit so is, sal ek die eerste wees om luidkeels te juig.