Outonomie vir die Afrikaanse Gemeenskap: Teoretiese en politieke vereistes

Argieffoto: Adéle Changuion.

In deel 1 van die artikel oor die bevindinge van die onlangse konferensie van Solidariteit oor “Outonomie vir die Afrikaanse gemeenskap” is gekyk na praktiese vereistes soos demografie, onderwys, veiligheid en die ekonomie. In deel 2 word die vereistes wat politieke denke betref, beskou.

ʼn Volk of groep kan immers nie selfseggenskap kry as hy dit nie ten diepste begeer en nastreef nie. Daar word ook na die verskillende opsies van territoriale en nieterritoriale outonomie gekyk.

Selfstandigheid en eie politieke denke

ʼn Mens is geneig om teorie as onnodige, intellektuele denkoefening af te maak en net op die praktiese aspekte soos veiligheid of die maatskaplike te wil fokus, maar outonomie kan nie verkry word as dit nie deur die wil tot selfstandigheid onderlê word nie.

ʼn Volk wat voos en verslae is (soos sommige Afrikaners), dring nie aan op outonomie nie, want hulle voel hulle verdien dit nie. Dit help ook nie om iets van die regering te wil afsmeek deur sy eie ideologie te gebruik nie (“ons is almal Suid-Afrikaners en wil hierdie land opbou vir alle mense, daarom wil ons graag erkenning kry …”).

Prof. André Duvenhage praat van “gekose trouma” en “gekose glorie” as deel van ʼn volk se mitologie wat nodig is vir sy selfbeeld. By die Afrikaner is die “gekose trouma” van sy geskiedenis die Engelse oorheersing, die bedreiging deur swart stamme en die konsentrasiekampe. Die “gekose glorie”, waardeur die trouma in die verlede oorkom is, is die vryheidstryd teen Britse oorheersing asook die Groot Trek wat ʼn antwoord op sowel Britse oorheersing as swart bedreiging was, en die heropstanding ná die Tweede Vryheidsoorlog. Elemente wat ʼn hedendaagse Afrikaner-mitologie of gekose glorie moet bevat, is volgens Duvenhage individualisme, republikanisme, Protestantse werksetiek, vooruitgangsgeloof, versetoriëntasie, ʼn verbintenis tot eie taal en kultuur. Hy tref ook die vergelyking met Israel en die leidende rol van Theodor Herzl as grondlegger van die Sionisme daarby.

Prof. Danie Goosen se bydrae lig uit dat die Afrikaner se gebrek aan ʼn sterk selfgelding deels te doen het met die beperkte kennis van sy eie geskiedenis. Waar die kennis in die verlede nie verder terug gestrek het as tot die Groot Trek nie, is dit nou amper net beperk tot die apartheidsverlede van die 20ste eeu. ʼn Amper religieuse sondeval-en-verlossing-narratief heers, waar die “goeie” Mandela-era weer herstel moet word waartydens almal kamstig gelyk en vry was. Die fokus bly daarby op die staat en nie op selfstandigheid nie. Die Afrikaner kan nie selfstandig raak solank hy verknog bly aan die staat en alles deur die staat gedoen wil hê nie. Denkers soos Danie Goosen, Carel Boshoff en Koos Malan wys hier ʼn nuwe weg anderkant die dwanglogika van die territoriale staat en plaas die fokus eerder op gemeenskappe as die beginpunt van politieke handeling.

Die Afrikaner het in die verlede sy eie ideologie (byvoorbeeld Christelike nasionalisme en republikanisme) ontwikkel en kon die Britse Ryk daarmee oorwin en Suid-Afrika dus lank regeer. Dit sou nie die geval gewees het as liberale imperialisme net deur die Afrikaner oorgeneem is nie. ʼn Terugkeer na uitgediende ideologieë wat deur die tyd ingehaal is, is natuurlik net so min ʼn oplossing. Vernuwende denke wat ʼn antwoord op ons volk se dilemma bied, is die antwoord, nie die herkou van oorsese ideerigtings nie.

Grondwetlike bepalings

Daar is grondwette en internasionale verdrae wat erkenning aan minderhede en hulle kulturele regte gee, maar geen van die regte is wetlik afdwingbaar nie. Die Suid-Afrikaanse Grondwet het ʼn paar artikels wat erkenning aan sekere elemente van outonomie gee, soos moedertaalonderwys, kultuurrade en beperkte territoriale selfbeskikking. Die regskenner prof. Koos Malan het egter tereg daarop gewys dat daar nie op die Grondwet staatgemaak moet word as dit kom by die afdwing van outonomie nie. Die Grondwet word ook geïnterpreteer deur die howe, en die howe is reeds sterk getransformeer, en word nog verder getransformeer, wat beteken dat regters die Grondwet vertolk volgens die heersende tydsgees. Immers volg regspraak die praktyk en skep nie praktyk nie, iets wat dikwels verkeerdelik gedink word. ʼn Voorbeeld is die artikel 185-kommissie, wat eintlik bedoel is om taal en kultuur te beskerm, maar wat deur die regering tot ʼn nasiebou-instrument met min praktiese waarde omskep is.

Die benadering van Afrikaners moet dus wees om praktyke te skep (wat verkieslik nie in stryd is met die Grondwet nie) en dit dan erken te kry. Orania is daarvoor ʼn voorbeeld. Artikel 235 laat so iets toe, maar die artikel is nie afdwingbaar nie. Jy kan nie ʼn outonome gebied eis op grond van grondwetlike bepalings of internasionale verklarings nie.

Territoriale en nieterritoriale selfbeskikking

Prof. Deon Geldenhuys vra die vraag waarom volke outonomie wil hê. Dit gaan oor kulturele handhawing, fisieke veiligheid en voorspoed deur beheer (of ʼn mate van beheer) oor die ekonomie en finansies. By verskillende volke is die faktore verskillend belangrik. Vir die Afrikaner is al drie aspekte belangrik, maar fisieke veiligheid staan tans voorop.

In Suid-Afrika is daar ondanks ʼn onsimpatieke en sentralistiese staat vorme van beperkte outonomie aanwesig. Daar is regeernetwerke, kulturele (nieterritoriale) outonomie, funksionele outonomie en plaaslike territoriale outonomie. Eersgenoemde twee werk binne die staatlike paradigma, laasgenoemde twee daar buite.

Regeernetwerke is die samewerking met regeringsinstellings deur druk- en lobbygroepe soos die sakesektor, burgerlike instellings (AfriForum) en partye. Hulle probeer die regering oortuig om aan sekere eise toe te gee, alliansies te vorm en oplossings te vind. In ʼn land soos Suid-Afrika waar die regering hom min steur aan minderhede is die invloed van regeernetwerke beperk.

Kulturele nieterritoriale outonomie is moontlik as ʼn volk soos die Afrikaner (of die Afrikaanssprekendes) wat wyd verspreid woon en omtrent oral ʼn minderheid is, besluit om ʼn kultuurowerheid of kultuurraad te stig wat na sekere belange omsien, soos onderwys of erfenis. Dit is iets wat egter afhanklik is van die staat. Die Suid-Afrikaanse Grondwet maak in beginsel (maar in vae terme) daarvoor voorsiening, maar by die regering ontbreek die wil om so iets te laat werk, en enigiets wat “eksklusief” is, word gewoonlik as bedreiging gesien. Ook Afrikaners kon tot dusver nog nie met ʼn gesamentlike plan wat wye steun geniet, vorendag kom nie. Daar is altyd die moontlikheid om so ʼn kultuurraad eers provinsiaal in te stel. Die provinsie Wes-Kaap maak in sy provinsiale grondwet blykbaar daarvoor voorsiening en in ʼn sterk Afrikaanse provinsie sal ʼn kultuurraad sin maak.

ʼn Voorbeeld vir funksionele outonomie is organisasies soos AfriForum en Solidariteit, wat parallelle strukture vestig waar die staat nie meer sy werk kan of wil doen nie. Voorbeelde is geprivatiseerde veiligheid soos buurtwagte, of die oorname van munisipale funksies soos die herstel van paaie, krag- en waternetwerke, die instandhouding van openbare geriewe, monumente, en so meer. Besluite oor eie sake word geneem en die vakuum wat die staat gelaat het, word gevul sonder dat daar formele outonomie-wetgewing van toepassing is.

Plaaslike territoriale outonomie in Suid-Afrika vind in praktyk tot dusver eintlik net in Orania plaas, ʼn selfbesturende Afrikanergemeenskap wat alle funksies van ʼn munisipaliteit, en selfs sekere funksies van ʼn staat (soos gesondheid, welsyn en veiligheid) privaat bedryf. Daar is egter ook al meer outonome privaat woonbuurte soos Melrose Arch (stedelik) of Steyn City (semi-landelik) waar alles binne ʼn geslote opset plaasvind, soos woon, vermaak, koop, besigheid, en so meer. Die maatskappy vorder heffings in, voorsien private veiligheid en ʼn gedeelte van die dienste. Winkels, ontspanningsgriewe en selfs kantore is alles binne die kompleks. Dit is selde nodig om so ʼn opset te verlaat. Daardie privaat stede het egter, anders as Orania, geen Afrikanerkarakter of -oogmerk nie.