Populiste stoomroller deur demokratiese wêreld

‘n EFF optog in 2015. Argieffoto.

Oor die hele demokratiese wêreld is populiste aan die opruk. Wat beteken dit vir die demokrasie? En vir Suid-Afrika?

In Amerika is Donald Trump soos ’n stoomroller op pad na die Republikeinse Party se presidentskandidatuur. Die gematigde establishment van die party is doodsbenoud oor dié dreigende oorname van ’n man wat nooit in woord en daad ’n Republikein was nie.

In Nederland is die Partij voor de Vrijheid (PVV) van Geert Wilders luidens peilings die grootste enkele party. In Frankryk kan Martine le Pen van die Front National die volgende president wees. In Brittanje lei die gewilde burgemeester van Londen, Boris Johnson, ’n opstand teen premier David Cameron se pro-Europese koers. In Hongarye en Pole is populiste reeds aan die bewind.

Die jongste hamerslag is die uitslag van drie Duitse deelstaatverkiesings die afgelope Sondag, in Baden-Württemberg, Rynland-Palts en Sakse-Anhalt. Die uitslae vertoon streeksverskille, maar die algemene tendens is dat die regerende koalisie van die Christen-Demokrate (bondskanselier Angela Merkel se party) en Sosiaal-Demokrate ’n taamlike klap gekry het. Die party wat baie tevrede met sy vertoning kan wees, is die regs-populistiese Alternativ für Deutschland (AfD) van die vurige Frauke Petry.

In Spanje is dit daarenteen linkse populiste van Podemos wat in die laaste verkiesing groot vordering gemaak het. En in Griekeland regeer die linkse populiste reeds.

Die gemeenskaplike faktor in al dié (en ander) voorbeelde is dat die politieke sentrum stadig maar seker aan die verbrokkel is. Hoofsaaklik regs-populisties vorder, maar ook linkse populiste vind baat by die proses.

Dis nie te sê dat die populiste oral die bewind spoedig kan oorneem nie. Voordat Frauke Petry haar intrek in die Bundeskanzleramt in die hartjie van Berlyn kan inneem, sal Duitsland eers tot op sy grondveste geskud moet word. In die magstryd tussen Boris Johnson en David Cameron is enigiets moontlik. Geert Wilders word só deur die ander partye geminag dat niemand ’n koalisie met hom wil smee nie, en die kans is goed dat links en die sentrum in Frankryk hul kragte bymekaar sal snoer om Le Pen uit die Elysée-paleis weg te hou.

En in Amerika beledig Donald Trump waarskynlik te veel mense te gruwelik – swartes, Latyns-Amerikaners, vroue, gestremdes – dat hy ’n verkiesing kan wen. Maar ’n mens weet nooit.

Die groot vraag is wáárom die politieke sentrum aan die verbrokkel is. Oor die antwoord sal ’n mens ’n dik boek kan skryf, maar in enkele woorde saamgevat, kom dit eenvoudig daarop neer dat die afstand tussen die politieke establishment en die stemvee daar buite te groot geword het.

Oor die hele demokratiese wêreld daag die politici in die aanloop tot verkiesings op in hul blink Mercedesse, klim uit met opgerolde moue om sogenaamd te wys hoe hard hulle vir die mense werk, skud hande, soen babas, hou toesprake met allerlei mooi maar onhaalbare beloftes, en ry weer verder. Sodra hulle buite sig is, vergeet hulle van die gesiglose massa wat hulle net toegespreek het.

Deur die jare heen het ’n gevaarteken stadig maar seker aan die horison begin opdoem, een wat die establishment met groot vasberadenheid geïgnoreer het: Die stempersentasie het stelselmatig steeds verder afgeneem – in die een land meer as in ’n ander, maar dit gebeur byna oral.

Dis mense, oorwegend armer, swakker opgeleides, wat nie meer die sin van ’n stemmery insien nie. Die politici is tog maar almal dieselfde, is hul ervaring. Jy kan net so min op die een as op die ander vertrou. Hulle is nie daar vir óns nie, maar vir hulself.

Wat nou in Duitsland gebeur het, is veral dat die AfD daarin geslaag het om juis dié mense vir ’n verandering by die stembus te kry. Mense is ook uit ander partye afgerokkel, maar peilings wys dat nuwe stemmers die deurslag vir die AfD se goeie resultaat gegee het.

In Amerika, lyk dit, gebeur iets soortgelyks. Peilings dui daarop dat al die miljoene mense wat ekonomies, sosiaal en kultureel uitgesak het, vir die Amerikaanse droom ’n wrange nagmerrie is – dis húlle wat vir Trump gaan stem. Vir hulle maak dit nie saak dat hy hom op die verhoog soos ’n onbeskofte ploert gedra nie.

Hulle besef nie – of gee nie om – dat sy beloftes byna deur die bank onuitvoerbaar is nie. Waarvan ons hier praat, is niks minder nie as ’n revolusie. ’n Wettige, geweldlose revolusie, dis waar, maar nietemin ’n revolusie.

Dis mense wat ’n woedende middelvinger na die establishment wys. En, al gebeur dit in Europa in mindere mate, gebeur dit daar ook.

Vir enige Suid-Afrikaanse leser moet dit alles baie bekend klink. Dieselfde is in Suid-Afrika ook aan die gang, al verloop die proses by ons op ’n eiesoortige manier.

Die ANC het in 1994 as nuwe establishment by die ou Nasionale Party-establishment oorgeneem. In die 22 jaar sedertdien het hy net so versteen en moeg soos die destydse NP geword, sy idees is net so op, sy blus is net so uit.

Die establishment rondom pres. Jacob Zuma – enkele opmerklike uitsonderings daargelaat – stel net so min as die ou NP in mense se welsyn belang, en net soveel in hul eie plekkie op die soustrein. Hulle regeer nie in belang van die mense nie, maar in hul eie belang.

In dié vakuum het Julius Malema en die EFF gespring. Nes ander populiste, kom hulle met beloftes wat óf onuitvoerbaar is óf die land in duie kan laat stort, maar op voetsoolvlak is die mense só keelvol vir die establishment dat dit nie vir hulle saak maak nie.

Dit gaan hier oor ’n revolusie. Minder geweldloos en binne die wet as elders, maar nietemin ’n revolusie in die volste sin van die woord.

In die proses is ook Afrikaans (en Afrikaners!) ’n gerieflike slaansak om ontevredenes te mobiliseer.

Wat kan gedoen word? Myns insiens is Solidariteit op die regte pad. Stáán op jou regte, ook in die hof as dit moet. Geweldloos, beleefd, ferm, beslis en binne die wet. As jy gaan lê, soos oom Max du Preez voorstel, word daar minagtend oor jou heen geloop.

En práát met jou teenstanders – in die ANC én die EFF. Die alternatief is om te skiet. En dan is ons álmal in ons maai in.