Soweto-opstand: Laaste spyker in apartheid se doodskis

Een van die bekendste foto’s uit die Soweto-opstande. Hector Pieterson (12) word deur Mbuyisa Makhubo gedra ná die Suid-Afrikaanse Polisie hom geskiet het. Sy sussie, Antoinette Sithole, hardloop langs hulle. Hector is met sy aankoms by ʼn plaaslike kliniek dood verklaar. Foto: Sam Nzima – Dzambukira, Proud (5 November, 2006). “Remember, Remember the Fifth of November”. Harvard Computer Society., Fair use

Vandeesweek word die tragiese gebeure van 16 Junie 1976 herdenk, toe Soweto ’n spontane uitbarsting van frustrasie en woede beleef het. Albei kante – sowel die opstandelinge as die polisie – het hulle op daardie dag en die maande daarna aan buitensporige geweld skuldig gemaak, iets waarvan die gevolge tot vandag toe met ons land is.

Die vonk in die kruitvat was die feit dat dr. Andries Treurnicht, toe adjunkminister, swart skole wou dwing om sekere vakke deur middel van Afrikaans te doseer. Maar die kruitvat, bestaande uit jare lange griewe, diskriminasie, vernedering en armoede, het al lankal bestaan en het net vir ’n vonk gesoek om te ontplof.

In elk geval het die vonk in die jare hierna grotendeels irrelevant geword. Geweld – aan albei kante – het amper die norm geword. Dit het Suid-Afrika se eietydse geskiedenis deurslaggewend beïnvloed.

Die opstand van 1976 het die ANC met sy broek op sy knieë gevang, want die opstand was eerder geïnspireer deur die fel nasionalistiese swartbewussynsideologie (wat eerder ooreenkomste met die radikaliserende Afrikanernasionalisme van die jare dertig en veertig vertoon) as met die moeë halfgebakte Marxisme van die ANC.

Maar die stroom militante jonges wat oor die grense na ons buurstate gestroom het, is begroet deur die enigste beweging wat enigsins ’n struktuur en organisasie gehad het, die ANC. En dié het vinnig in die gaping gespring om die jonges vir hóm te wen.

In die laat jare sewentig het die ANC dus, deels om die jonges te wys dat hy iets beteken, met ’n reeks gewelddadige aanslae in Suid-Afrika begin. Daar was aanvalle op Secunda, Sasolburg, die Booysen-polisiekantoor, Voortrekkerhoogte, ensovoorts.

In die SAW-hoofkwartiere het in daardie tyd juis ’n nuwe benadering veld gewen. Waarom wag tot die vyand – Swapo in Angola en die ANC in Mosambiek – die grens oorsteek en hier kom moeilikheid maak? Gaan pak hulle in hul basisse, ontwrig hul planne en skiet hulle voordat hulle hierheen kom!

In Angola het dit vanaf 1978 tot verskeie grootskaalse SAW-operasies gelei, en in Januarie 1981 is geoordeel dat die tyd ryp was om ook die ANC in Mosambiek te pak. Dit het gelei tot ’n aanval op ’n aantal ANC-huise in die woonbuurt Matola in Maputo, waarin 12 mense gesterf het.

Oliver Tambo, ANC-leier, was woedend. Op die 12 se begrafnis het hy wraak gesweer en gesê “we will engage the enemy at the level which the enemy himself has prescribed”.

Tot in dié stadium het die ANC sy bes gedoen om geen onskuldige bloed te vergiet nie. Maar selfs edele voornemens is selde bestand teen die haas onkeerbare momentum waarteen geweld dikwels eskaleer.

Dit was ook in dié geval so. ’n Eerste waarskuwing van waartoe die stryd sou degenereer, is gegee op 20 Mei 1983, toe 19 mense dood en oor die 200 beseer is in ’n bomontploffing in spitstyd in Kerkstraat in Pretoria se middestad.

Twee jaar later het die ANC ’n “raadplegende konferensie” in Kabwe, Zambië, gehou, waar nog verder gegaan is. Daar is besluit dat die vrees vir burgerlike ongevalle nie meer ’n hindernis in die ANC se gewapende stryd mag wees nie.

In die jare hierna het dit bloedig geblyk. Bomme het in Wimpy Bars, kroeë, winkelsentrums, sportstadions, ensovoorts ontplof. Landmyne is op plaaspaaie geplaas, wat veel meer swart plaaswerkers as wit boere gedood en vermink het.

Die waarheid is dat die ANC in sy metodes niks verskil het van die huidige Moslem-terreurbewegings soos Al-Kaïda, Islamitiese Staat, Boko Haram of Al-Shabaab nie. Die motiewe en onderliggende ideologie was anders; die metodes was dieselfde.

Terselfdertyd het die staat met buitensporige geweld geantwoord.

Die hedendaagse teorie oor onlustebestryding, gebaseer op jare lange, wêreldwye ervaring, is dat die polisiebeamptes wat daarby betrokke is, voldoende toegerus en opgelei moet wees, en dat hul doel moet wees om die rus met so min geweld moontlik te herstel. Die polisie bestaan ook maar net uit feilbare mense, en hul begryplike reaksie is om die blikskottels wat soveel nonsens aanjaag lekker te d****r.

Dis wat in 1976 en dikwels tot 1994 gebeur het. Die polisie was swak met beskermende kleding – skilde, helms, ensovoorts – toegerus, en die opleiding hopeloos onvoldoende.

Die gebruik van maksimum pleks van minimum geweld teen onluste (tensy dit regtig nie anders kán nie), so wys die praktyk, wakker net méér geweld aan. En só eskaleer sake en slaag die polisie en die owerheid nie in hul strategiese doel, naamlik om die orde te herstel, nie.

Natuurlik kan die staatsgeweld só kwaai wees dat dit die opstandelinge laat tou opgooi. Maar op die duur veroorsaak dit ’n etterende sweer wat vroeër of later weer met groot geweld oopbars.

Helaas is die enigste les wat ’n mens uit die geskiedenis kan leer dat die mensdom blykbaar nie in staat is om lesse uit die geskiedenis te leer nie. As jy kyk na die wyse waarop die polisie in ons land dikwels tans teen gewelddadige betogings optree, is geen ander gevolgtrekking moontlik nie.

Enige regdenkende mens sal groot simpatie hê met die polisiebeamptes wat met ’n gewelddadige betoging gekonfronteer word. Dis menslik om ’n mengsel van vrees, woede en wraakgevoelens te ervaar – en daarvolgens te handel.

Dis wat by Marikana gebeur het. Die skuld is nie primêr die manne op die grond aan albei kante s’n nie; dit lê by diegene hoër op wat die taktiese besluite geneem en nagelaat het om die polisie behoorlik toe te rus en op te lei.

In ieder geval, die gebeure van Junie 1976 was in verskeie opsigte deurslaggewend. Apartheid was – agterna gesien – reeds ’n mislukte beleid; die stroom swartes na die “wit” gebiede kon nie gekeer word nie, die ekonomie het hulle ingesuig, en die tuislande was (ondanks edele aanvanklike bedoelings) in die praktyk ’n morele sousie oor naakte wit baasskap.

Junie 1976 was die laaste spyker in apartheid se doodskis. Selfs die strafste beleid kan voortbestaan as ’n voos bevolking dit passief aanvaar, maar die gebeure van laat 1989 in Oos-Europa het gewys dat selfs die kommunistiese diktature nie teen massale volksopstande kon standhou nie.

Wat vanaf 1976 gebeur het, is dat die swartes hul passiewe aanvaarding van apartheid teruggetrek het. Hulle het apartheid prakties geveto.

En daarmee was die oorgang van 1994 onafwendbaar.