Stryd om Afrikaans raak ‘bloedig’

Foto: Argief.

Ons familie was nog altyd taalaktiviste. Ek het in die 1960’s en 1970’s grootgeword met my ouma Anna (1900-1981) se vertellings van hoe sy herhaaldelik in die hoekie van ’n klaskamer moes staan met die bordjie wat sê “I am a donkey” omdat sy Afrikaans by die skool gepraat het. So het ons maar altyd Afrikaans gekies, vir Afrikaans gestaan en waar nodig, vir Afrikaans “geveg”.

In 2005 het ek by AfriForum aangesluit en taalaktivisme het deel van my posbeskrywing geword. AfriForum het deur die jare al baie taalstryde gewen en sommige ook verloor (net voorlopig!), maar ook die positiewe beleef dat mense besef die voortbestaan van ons taal is nie vanselfsprekend nie en dat ons op ons taalregte moet aanspraak maak.

Verlede week, met die lees van die reaksie op die nuuskommentaar waar Herman Toerien oor die Suid-Afrikaanse Nasionale Bloeddiens (SANBD) se “English only”-taalbeleid skryf, het ek gedink ons moet dalk weer besin oor boikotte vir taal – wanneer dit sinvol is en wanneer nie.

Taalgeskille is altyd emosioneel en geld, politiek en mag speel onvermydelik ’n rol daarin. Dit help nie om beroepe op mense te doen om hierdie elemente uit taalgevegte te haal nie. Ons taal (hetsy moedertaal of taal van eerste keuse) is onlosmaaklik verweef met ons identiteit. Mense wat ons taal minag, word deur ons ervaar as mense wat ons identiteit minag. Tereg kan taal ook gebruik word om te straf, te bevoordeel, uit of in te sluit.

Alana Bailey, AfriForum se adjunk- uitvoerende hoof van internasionale skakeling. )Foto: Reint Dykema)

Internasionale Moedertaaldag se oorsprong lê in die herdenking van die dood van studente wat vir die reg om in eie taal te studeer, gesterf het. Ons kan dus nie sê dat taal “maar net ʼn kommunikasiemedium is” nie. Dit is deel van die diepste vlak van ons persoonlikheid en denke.

Wat koste betref, meertaligheid is duur, maar as dit toegepas word op so ’n manier dat meer mense toegang tot die ekonomie kry, of ʼn maatskaplike stryd daardeur ontlont word, dan is die wins wat daaruit voortspruit, baie meer as die koste.

Dat taal ook nismarkte skep, word bewys deur die sukses van ondernemings soos Virseker. Mense is bereid om vir hul taal te kies.

Om terug te kom na die SANBD – AfriForum en dié diens is al jare lank aan die stoei oor hul taalgebruik. As ek reg onthou, het hulle al meer as ’n dekade gelede ’n webblad wat slegs in Engels beskikbaar is, van stapel gestuur. Dikwels was/is skenkersvorms nie in Afrikaans of enige ander taal buiten Engels beskikbaar nie. Bemarkingsmateriaal is net in Engels ontwerp. Lede wat skenkers is, kla by die SANBD en by AfriForum. Die redes wat deur die SANBD aangevoer word, is (onder meer) dat eentaligheid “diskriminasie voorkom”.

Die geykte, ongeldige argument van mense wat nie dink dat dit juis diskrimineer teen die feitlik 90% Suid-Afrikaners wie se moedertaal nié Engels is nie. Om almal ewe veel te benadeel, is beslis nie ’n manier waarop inklusiwiteit bevorder kan word, soos die SANBD se hoofbemarkingsbeampte opnuut in April vanjaar aan ons verduidelik het nie!

Hoe hanteer ’n mens dan die situasie? Daar is verskillende opsies:

• Boikot

Soms werk dit, maar elke boikot het ’n prys. Jy kan nie begin met die aksie as jy nie die prys bereken het nie. Kom ons veronderstel baie mense neem deel aan ’n boikot. Die instelling wat geboikot word, mag sluit. Mense gaan hul werk verloor. In die geval van die SANBD kan mense letterlik weens ’n gebrek aan bloed sterf. Ek sien mense stel voor jy hou van jou eie bloed op reserwe, of dat jou familielede vir jou skenk. Wat gebeur wanneer jy ver van jou gebergde voorraad of geliefdes skielik beseer of siek word? Is dit vir jou, wat besluit om te boikot, die moeite werd? Geen boikot waarborg ook sukses nie. Dit kan selfs negatief inwerk, want as té min mense die aksie ondersteun, kan dit die instelling wat geboikot word, juis oortuig dat hul keuse teen Afrikaans die moeite werd was, want nou het hulle tasbare bewyse van hoe min mense in opstand teen hul besluit kom. Hierdie is alles uitkomste waaroor besin moet word voor die aksie van stapel gestuur word.

• Betoog

Die vorige bogenoemde argument oor boikot, geld ook vir betoog. Te min steun, en jy bewys dat jou standpunt eintlik ’n randargument is en maar geïgnoreer kan word. In ons land is mense ook al redelik moeg vir betogings, so gaan dit steun werf of afskrik? Tog kan ’n deeglik georganiseerde en goed ondersteunde betoging op sy tyd wel indruk maak en slaag – AfriForum het al verskeie aksies van dié aard met groot sukses deurgevoer, byvoorbeeld ter behoud van die naam van Pretoria. Weer eens moet al die opsies egter deeglik oorweeg word voor daarmee begin word.

• Lagtivisme

Lagtivisme is ’n minder bekende konsep in Suid-Afrika, maar as dit reg uitgevoer word, kan dit uiters suksesvol wees. Dit behels, naamlik, die strategiese gebruik van spot en humor deur niegewelddadige aktiviste wat ingespan word om die gesag van opponente te ondermyn deur hulle belaglik te maak, hul geloofwaardigheid af te takel, die vrees wat hulle inboesem, te ontlont, apatie in betrokkenheid te omskep en ’n wye gehoor se aandag te trek. Een van die vernaamste lagtiviste is Srđa Popović – daar is heelwat inligting oor hom en die konsep op sosiale media beskikbaar. Hier moet ek eerlik sê dat ek nie aan ’n lagtivistiese manier kan dink waarop die SANBD oortuig kan word om meertalig diens te lewer nie, maar Maroela Media se lesers is waarskynlik kreatief genoeg om met ’n idee of twee vorendag te kom?

• Oorreding

Oorreding is gewoonlik die wen-wen-oplossing, want as die opponent oortuig kan word om van opinie te verander, is die uitkoms meestal meer permanent. Hiervoor is navorsing en deeglik beredeneerde feite gewoonlik nodig. AfriForum is besig met ’n gesprek met die SANBD en ander gesondheidsdienste in dié verband. Ons sal in die komende maande meer hieroor vertel. Oorreding verg tyd, maar brand geen brûe af nie en vind volhoubare oplossings.

• Ondersteun

Ondersteuning is ook ’n meer “vriendelike” vorm van aktivisme. ’n Voorbeeld is dat jou plaaslike restaurant net Engelse spyskaarte aanbied. Jy bied aan om die spyskaart op jou koste in Afrikaans te laat vertaal en druk. Dit werk goed wanneer die diensverskaffer op klein skaal funksioneer, maar wanneer ons van ’n multinasionale restaurantgroep met ’n tak in elke dorp en voorstad praat, of van die SANBD wat ’n nasionale voetspoor het, is die oplossing nie noodwendig volhoubaar nie.

• Skep ’n alternatief

Virseker, Sol-Tech en Akademia is puik voorbeelde van alternatiewe wat met groot sukses geskep is nadat terreine verengels het. Om ’n alternatiewe bloeddiens nasionaal uit te rol en veilige bloedprodukte aan gebruikers te voorsien, sal groot uitdagings aan beskikbare hulpbronne stel. Weer eens, niks is onmoontlik nie, maar maak ingeligte, weldeurdagte besluite.

• Vra en neul

Vra en neul is lastig, beide vir die een wat vra/neul en die een by wie gevra/geneul word, maar dit is nogal verrassend effektief. In Jakobus 4 in die Bybel word gesê “julle kry nie, want julle vra nie” en dit is dikwels ook hier op aarde onderling die geval. As ek nooit die Afrikaanse spyskaart vra nie, gaan die restauranteienaar nooit weet dat dit belangrik vir my is nie. Doen ek dit een keer, gaan hy ook nie weet die behoefte is ernstig genoeg dat dit ’n invloed op sy besigheid se winsgewendheid sal hê nie. Hoe meer mense herhaaldelik vra, hoe groter is die kans dat iemand in ’n gesagsposisie gaan hoor. In plaas van pruimbekkie trek en onderneem om nie bloed te skenk nie, vra elke keer wat jy skenk vir Afrikaanse vorms. Ons hoor van lede dat daar plekke is waar die SANBD steeds Afrikaanse vorms aanbied, want hulle weet getroue skenkers vra daarvoor. Skryf aan die SANBD en vra dat daar in jou omgewing waar jy gewoonlik skenk, Afrikaanse vorms moet wees. Hou aan vra, hou aan skenk. As skenker het jy bedingingsmag en bewys jy die behoefte aan vorms in jou taal elke keer wat jy skenk.

Ek kyk hoe wild mense onderaan die nuuskommentaar stoom afblaas en ek dink die SANBD se besluitnemers is waarskynlik nie onder Maroela Media se tweemiljoen lesers nie (anders was die vorms al lankal weer in Afrikaans beskikbaar). Daardie kommentaar laat ’n mens ’n rukkie lank beter voel, maar dan is die gevoel weer verby en die vorms nog steeds Engels. Lewer kommentaar en kla by die mense wat moet hoor. En hou aan kla. Maar kla met die morele hoëgrond aan jou kant – sonder kru taal, beledigings, sarkasme of ander tegnieke wat kan veroorsaak dat die besluitnemer die diskriminasie teen jou kan probeer rasionaliseer en regverdig. Veg teen onreg sonder om self onreg te pleeg (as ek nou digterlike vryheid met Nietzsche se woorde mag toepas).

Ten slotte

Ja, ons moet kwaad word as ons taal geminag, of ons taalregte vertrap word – of dit nou aspris of onbewustelik gebeur. Wat egter die deurslag gaan gee, is hoe ons die saak verder voer om die situasie om te keer.

Ons kan bloed skenk en lewens en ons taal in die proses red!