Verstaan hulle dan nie die Grondwet nie?

Dr. Leopold Scholtz. Foto: Reint Dykema.

Ek het nooit gedink ek sal tot dié gevolgtrekking gedwing word nie: Die regters van die konstitusionele hof wat hul name aan die meerderheidsuitspraak insake Afrikaans aan die Universiteit van die Vrystaat geheg het, verstaan nie die Grondwet nie. Hul politieke en ideologiese onderrok hang ontoelaatbaar ver uit.

Kom ons kyk eers na wat die Grondwet sê, dan na die uitspraak en vervolgens ontleed ons dit.

Daar is veral twee relevante artikels in die Grondwet. In art. 6 word Afrikaans naas ander tale as amptelike taal erken. In 6(4) word eksplisiet bepaal dat alle amptelike tale “gelykheid van aansien geniet en billik behandel word”.

Art. 29(2) laat hom uit oor taal as onderrigmedium: “Elkeen het die reg om in openbare onderwysinstellings onderwys te ontvang in die amptelike taal of tale van eie keuse waar daardie onderwys redelik doenlik is. Ten einde doeltreffende toegang tot en verwesenliking van hierdie reg te verseker, moet die staat alle redelike alternatiewe in die onderwys, met inbegrip van enkelmediuminstellings, oorweeg …”

By die toelaat van enkelmediuminstellings moet drie sake oorweeg word: billikheid, doenlikheid en die behoefte om diskriminasie van die verlede reg te stel.

Dis natuurlik nie ál dele van die Grondwet wat in ag geneem moet word nie. In sy openbare bydraes het oudregter Johann van der Westhuizen byvoorbeeld daarop gewys dat art. 29 nie uitgeoefen mag word op ’n manier wat die gelykheidsbepalings – dink maar aan art. 9 – oortree nie.

Enige staatsregsgeleerde sal vir jou sê dat regte soms teen mekaar opgeweeg moet word. Dikwels is regte wedersyds uitsluitend of teenstrydig, en dan moet besluit word watter reg die swaarste weeg.

En dis hier waar die menslike element – vooroordeel, emosie en subjektiwiteit – sy kop uitsteek. Regters is immers nie soos rekenaars waar jy data aan die een kant invoer en aan die ander kant ’n onbetrokke uitset lewer nie.

Kyk maar hoe daar in Amerika geveg word oor die aanstelling van konserwatiewer en meer liberale regters in die hoop dat hulle die Grondwet en die reg meer na dié of daardie kant sal uitlê. Om ’n regsuitspraak te gee is geen eksakte wetenskap nie. Dis baie soos my eie vakrigting, die geskiedeniswetenskap, waar jou eie belangstellings, agtergrond en voorkeure noodwendig ’n rol speel.

Nietemin, daar ís ’n grens.

In my akademiese geskrifte oor die Grensoorlog – ek kom altyd openlik daarvoor uit – lê my natuurlike simpatie eerder by die SAW as by Swapo, Fapla of die Kubane. Dit mag egter nooit daartoe lei dat jy feite wat jou vertolking weerspreek moet verswyg of onderbeklemtoon nie. Jy moet wel so goed as wat jy kan na volledigheid en eerlikheid strééf.

Dieselfde geld vir ’n regter wanneer hy uitspraak lewer oor die regte wat die Grondwet aan Afrikaanssprekendes verleen. Wanneer ’n mens die meerderheidsuitspraak oor Afrikaans aan die UV lees, lyk dit egter nie of daardie strewe na eerlikheid voldoende by die ondertekenaars van die meerderheidsuitspraak aanwesig was nie.

In die uitspraak, geskryf deur hoofregter Mogoeng Mogoeng, weeg hulle die regte wat in art. 29(2) aan Afrikaanssprekendes gegee word, op teen die sentrale boodskap wat na hul mening in die Grondwet verkondig word.

Dié sentrale boodskap vind die regters in ’n uitspraak wat die destydse adjunk-hoofregter Dikgang Moseneke in 2009 in die saak teen die Hoërskool Ermelo gegee het. Nadat Moseneke vertel het hoe swart skole in die apartheidstyd doelbewus verwaarloos is, volg dié sleutelsin:

“In an unconcealed design, the Constitution ardently demands that this social unevenness be addressed by a radical transformation of society as a whole and of public education in particular.”

Dít is die uitgangspunt waarom die hele uitspraak geweef word. Daar is ’n lang, taamlik emosionele ontleding van hoe verskriklik apartheid was en die negatiewe rol wat Afrikaans en sy sprekers in die uitbuiting van swartes gespeel het.

Oor art. 29(2) sê die regters geen uitleg mag in stryd wees met die hoofboodskap van die Grondwet (die een wat reeds deur Moseneke gegee is) nie. ’n Myns insiens taamlik verwarrende taalkundige analise van die artikel volg dan waarin hulle (my vertolking) basies tot die gevolgtrekking kom dat daar nie regtig staan wat daar staan nie.

Eentalige Afrikaanse onderrig kom neer op die uitsluiting van swartes, en dus ’n voortsetting van apartheid, meen hulle: “The use of Afrikaans has unintentionally become a facilitator of ethnic or cultural separation and racial tension. Its continued use would leave the results of white supremacy not being addressed but kept alive and well.”

Hul aanname, fundamenteel foutief, is dat Afrikaans slegs deur wit Afrikaners gepraat word. En die UV se betoog (nogal sonder bewyse) dat die gebruik van Afrikaans tot diskriminasie lei, word klakkeloos aanvaar.

Aldus die meerderheidsuitspraak.

Daar is ook ’n minderheidsuitspraak, waarvan die volgende sin van regter Johan Froneman dalk die kern vorm: “It [die meerderheidsuitspraak] sanctions an approach that would deprive speakers of one of our official languages of the constitutional right to receive education in the language of their choice.”

Wat Froneman impliseer, is dat daar régtig in 29(2) staan wat daar staan.

Wat die saak des te ontstellender maak, is dat die name wat by die meerderheidsuitspraak staan, dié van agt swart regters is, en dié by die minderheidsuitspraak dié van drie wit regters.

Dit wys opnuut dat wanneer Afrikaanssprekendes en swart mense in Suid-Afrika oor taal – veral Afrikaans – debatteer, hulle fundamenteel bymekaar verby praat.

Wanneer Afrikaanssprekendes daaroor praat, gaan dit oor ’n kwessie van menseregte. Ja, natuurlik is daar diegene wat vir Afrikaans veg in ’n poging om verlore mag terug te win, maar my waarneming is dat verreweg die meeste daardie stasie agter hulle gelaat het.

Hulle het destyds ingestem tot die afskaffing van apartheid met die idee dat daar ’n grondwet sou wees wat onder meer hul taalregte beskerm. Nou blyk dit dat die konstitusionele hof daardie beskerming soos ’n mat onder hul voete weggepluk het – nie omdat die Grondwet as sodanig verkeerd is nie, maar omdat die regters dit ooreenkomstig hul eie (op sigself begryplike) emosies, pleks van bewese feite, vertolk.

Want wanneer Afrikaanssprekendes oor hul taal as ’n mensereg práát, hóór die swart regters apartheid, diskriminasie, eksklusiwiteit.

’n Mens sou dit graag aan ’n misverstand wil toeskryf. Maar ís dit? Of word die sentimente in die meerderheidsuitspraak hoofsaaklik gedryf deur bitterheid en wraaksug?