Oor die seer en swaarkry weerskante van die N1

Inwoners van East Lynne (Foto: Marlien van der Westhuizen)

Dag-in en dag-uit lê sy moedeloos en sonder ʼn greintjie hoop aan weerskante van die besige N1 uitgestrek.

Vir dekades lank is dit al so: Hordes motors rits elke dag op dié hoofweg verby sonder om ʼn enkele keer na links of regs te kyk. Party se oë bly gefokus op die uitgestrekte pad en nie een waag dit om oogkontak te maak nie – selfs nie vir ʼn stonde nie. Ander wíl nie sien nie.

Die petalje met oogkontak is eenvoudig: Sou jy eers na links of regs kyk, is jy aandadig. Dan is jou gewete soos blink boeie vir ʼn siel wat nimmer weer sal rus nie.

Maar as jy wíl sien en dán kyk, sien jy haar aan weerskante van die hoofweg genestel: East Lynne, die tuiste van armoede wat jou aan die hart kom ruk. Die plek waar verdriet soos ʼn donker gees in meeste van die huise ingetrek het. Die voorstad waar hoop en drome aan skerwe lê. Vlaktes waar moed lánk nie meer bestaan nie. As jy dán kyk, síén jy wat die duisende ander oë vermy; dan beleef jy die swaarkry wat ander ignoreer.

Maandagoggend skuins ná 10:00 was só ʼn oggend.

ʼn Vaal vrou met slierterige hare en ʼn vuil pajamabroek trek die gordyn voor die venster effens weg toe die motor buite die vervalle huisie in Pretoria stilhou.

Een van die huise in East Lynne (Foto: Marlien van der Westhuizen)

Binne die motor is vier dames van Helpende Hand wat vandag as deel van een van dié organisasie se vele gemeenskapsprojekte na armoedige Afrikanergesinne uitreik. Voor in die motor is die 85-jarige oom Jorrie Jordaan van dié organisasie se Silverton-tak. Week ná week bewandel die oom dié vergete en verlate strate om verligting vir meer as 37 huisgesinne te bring; dít terwyl manne veel jonger as hy mor oor ʼn vyfdagwerksweek.

Van buite die motor in die straat is die reuk van brandende hout kenmerkend. Sommige vensters is soos legkaarte aanmekaar gesit; ander is toegeplak met bruin kartonboks. Aan die linkerkant hang stukke plafon uit die dak, by die voordeur dop die blou verf van die mure af.

“Hoe gaan dit met jou vandag?” vra oom Jorrie vir die middeljarige vrou wat ons by die hek kom groet. Sy maak vinnig oogkontak, maar kyk dan weer na die plaveisel.

Hulle is skaam, fluister oom Jorrie. Hulle het níks, nie eens ʼn paar rand vir brood nie, genugtig, selfs hul wasgoeddraad is aan twee bome vasgebind. Maar hulle weet iets makeer; dis nie hoe dit moet wees nie, dis nie hoe ander mense leef nie. Hulle kry swaar én skaam.

Die vrou groet terug. Dit gaan goed, sê sy, en nooi ons in die huis in. Dan gryp jy jou hart vas: armoede het hier ingetrek, en nóú skree dit om aandag uit elke hoek van die huis. Toe ons die huis inkom, hardloop twee volwassenes die kamer in. Ook skaam, sê oom Jorrie, dalk vir die kameras.

‘n Huis binne East Lynne (Foto: Marlien van der Westhuizen)

“Het julle nog genoeg hout?” vra oom Jorrie aan die vrou. Sy is die enigste een wat praat. Haar hande is bruin, haar klere verweë, haar oë amper leweloos.

“Ons het niks meer hout nie, oom Jorrie,” sê sy. Sy kyk steeds na die vloer. “Ons gebruik die stukke wat van die boom buite in die straat afval,” sê ʼn stem van agter. Dié keer ʼn jong man, ook verwese, ook moedeloos, ook deur die wêreld agtergelaat.

Hulle gebruik dié hout om water warm te maak, verduidelik oom Jorrie. Dié huis se ligte het vyf jaar gelede laas gebrand. Nou maak hulle die water warm sodat die drie kinders (nege, vier en drie jaar oud) daarin kan bad. Die volwassenes, agt van hulle, verdra maar die koue water.

“Het julle genoeg komberse en warm klere vir die winter?” vra oom Jorrie. “Ons het genoeg komberse, oom,” sê die middeljarige vrou. “Nie klere nie.” Sy was na haar kaal arms. “Ek loop maar so rond, ek is mos gewoond daaraan.”

Dís die toedoen van ʼn bose siklus, vertel oom Jorrie aan die groep. Generasie ná generasie bly die gesinne in die armoede vasgevang. Die ouers het nie geld vir onderrig nie, die kinders woon nooit ʼn enkele klas by nie. Dan word húlle ouers en dieselfde siklus herhaal homself.

Niemand wil hulle in diens neem nie, fluister hy. Hulle het níks om te wys nie: nie ʼn onderrig nie en geen ondervinding nie. Al wat jy kan doen is om klein werkies aan te bied en dan te hoop dat hulle daarmee kos op die tafel kan kry.

Die veiligheidswag wat daagliks 40km werk toe en terug pendel (Foto: Marlien van der Westhuizen)

En dis nie net één gesin nie. Anderkant die straat besoek ons ʼn paartjie wat in ʼn piepklein vierkantige houthuisie bly. Die man is 56. Sy is 42. Binne die huis is ʼn ou bedbasis sonder pote, ʼn ketel en ʼn paar af-oor-koppies, ʼn klein werksoppervlak, ʼn gordyndraad met onderklere bo die bed en ʼn skottel wat teen die muur hang. Daar is geen plafon nie; net ʼn sinkdak met gate en ʼn houtvloer vol watervlekke.

In dié ellende leef hulle al twee jaar lank. Elke dag tap hulle water van ʼn kraan buite die huis, maak die skottel vol, en was dan hulself langs hul bed. Ook hulle het geen onderrig nie, hul ouers ook nie, daarom maak hy maar hier en daar ʼn geldjie deur mense se tuine skoon te maak of wanneer weldoeners – soos vandag – vir hom ʼn paar blikkies kos bring.

Net een kilometer verder is nóg so ʼn erf: Vandag is hulle elf mense, verlede jaar was daar 17. Agter in die erf is vier klein houthuisies vir dié gesinne. Elke huisie kos R1 500 per maand en kan ʼn bed, ʼn klein werkoppervlak en ʼn draadrak vir klere huisves.

In een van dié huisies woon ʼn man wat tot onlangs nog elke dag 40 km huis toe en terug gestap het om as veiligheidswag by ʼn plaaslike maatskappy te gaan werk. Deesdae, ná nog ʼn skenking, ry hy fiets. Maar steeds betaal die werk hom net meer as R4 000 ʼn maand. Daarom het “hulle” sy dogter kom wegvat, sê hy. Sy is nou in die weeshuis; “hulle” het gesê hier is vir haar geen privaatheid nie. Nou sien hy haar elke tweede naweek, maar sommige ouers sien hul kinders nooit weer nie.

‘n Huis binne East Lynne (Foto: Marlien van der Westhuizen)

“Wat moet ek doen?” vra hy met ʼn bewerige stem vir oom Jorrie. “ʼn Groter plek sal my salaris opeet. En daar’s nie ander werk nie – nie vir my nie. So dis die enigste oplossing.”

Oom Jorrie skud sy kop, kyk na onder. Hy sal weer kom draai, sê hy. Volgende keer bring hy weer eetgoed.

Daar ís hoop om dié kringloop te verbreek. In Danville is die Beyers Bytjies-kleuterskool wat vanjaar meer as 150 kinders van vyf en ses jaar onderrig – hoofsaaklik kinders van dié arm huisgesinne.

Dié kinders, sê Glenda Smit, die sekretaresse, kom hoofsaaklik uit Danville, Elandspoort en Philip Nel Park. Die helfte van hierdie kinders se ouers leef onder die broodlyn, en selfs al betaal sommige ouers net R100 vir skoolfonds elke maand, kan die ouers dié geld nie bybring nie. En jy sien dit elke dag, sê Smit, selfs in die winter kom die kinders sonder skoene skool toe.

Meeste kinders leef saam met hul ouers in ʼn enkele kamer, en dié kamer is die speelkamer, die slaapkamer, die sitkamer en die kombuis. Die kinders beleef goed in dié kamers wat geen kind veronderstel is om te beleef nie: huismoleste, fisike gevegte, harde woorde.

Inwoners van East Lynne (Foto: Marlien van der Westhuizen)

Maar minstens kry hulle ʼn onderrig, sê een uit die groep. Dalk breek ʼn enkele een uit die kringloop. En dit hét al gebeur. Dit ís moontlik.

Terug in die motor op pad na die kantoor lê die emosies vlak – vir die seerkry en die swaarkry, maar ook vir die moedeloosheid en wanhopigheid waarin soveel jongmense hulself elke dag net anderkant ons voordeur bevind.

En vir elke motor wat daagliks op die N1 klim en nie oogkontak maak met die seerkry aan weerskante van die N1 nie.

Solidariteit Helpende Hand is ’n welsynsorganisasie geskoei op die beginsels van die Helpmekaar-beweging van 1949. Die organisasie se fokus is om ʼn antwoord op die Afrikaner-armoedekrisis te vind deur ʼn verskeidenheid van projekte. Hy doen dit deur armoede deur middel van onderskeie projekte te verlig, voorkom en te verbreek. Helpende Hand kan slegs dié projekte doen mits genoeg lede deel van die organisasie vorm. Sluit hier aan.