Nuuskommentaar: Behoort Zuma die staatsrede te lewer?

Staatsrede 2015 (Kaapstad) Foto: Linda Mthombeni, departement van kommunikasie

Pres. Jacob Zuma lewer Donderdagaand sy staatsrede. Maar is Zuma ’n geskikte persoon om so ’n staatsrede te lewer na al die kontroversie waarin hy beland het? Die kort antwoord is “nee”.

Min mense verwag iets besonders, veral omdat die ANC ’n tradisie ontwikkel het om by vooraf-geleenthede die sluier te lig oor belangrike elemente wat in die toespraak vervat gaan word. So word die eintlike doel – dat die staatshoof bo die partypolitiek en die belange van die meerderheidsparty kan uitstyg, grootliks in die voet geskiet.

Een van die hoofoogmerke van ’n staatsrede is om ’n nasie te inspireer om visioenêr saam te trek in die beste belang van die land en al sy mense. In die VSA, war die gebruik sy ontstaan het, word dit dan ook die “State of The Union”-rede genoem (die stand van die unie, of te wel om saam te kan staan).

Die eerste staatsrede is in 1790 deur pres. George Washington gelewer. Dit is egter na Washington onderbreek deurdat sy opvolgers gevoel het dit is te monargisties, en die daaropvolgende presidente het daarom eerder geskrewe verslae na die Kongres gestuur wat deur ’n klerk voorgelees is. Thomas Jefferson het weer die staatsrede in persoon voorgelees en dit is sedertdien ’n instelling, hoewel daar afwykings was. Die laaste president wat dit in die vorm van ʼn geskrewe verslag gelewer het, was Jimmy Carter.

Die boodskap wat hieruit straal is dat die inhoud belangriker is as die fier en fanfare waarmee dit sedertdien wêreldwyd ontwikkel het. In die proses het daar ʼn tradisie ontstaan oor hoe ’n staatsrede aangebied moet word.

Veral in Suid-Afrika het dit egter ʼn peperduur affêre geword waartydens ’n leë eier oopgebreek word.

Die inleiding, volgens internasionale konvensie, bestaan gewoonlik uit die verwelkoming, wat weens protokol lank kan wees.

Hierna moet regstreeks na die kwessie op die agenda beweeg word: Wat is die stand van sake in die land? Die idee is om aan te dui of sake beter of swakker as ’n jaar tevore is, of onveranderd.

Die volgende deel is om te fokus op die belangrikheid daarvan dat almal saamtrek, met die idee om dinge nog beter te maak. Probleme word uitgewys wat aangespreek moet word om hierdie verbetering teweeg te bring, en voorbeelde van hoe dit reeds vermag is, word genoem.

Die uitdagings kom hierna aan die beurt, wat ook insluit dat probleme genoem moet word. Dit is tipies hier waar die president iets dramaties sal aankondig soos die “oorlog op armoede”. Onder die omstandighede sou hierdie ’n geskikte punt wees waar Zuma aankondig dat hy uit die politiek tree.

Die voorlaaste deel staan in die VSA bekend as die deel waar die president “the right stuff” sê.  Prestasies van die verlede, die land se sterkpunte en oomblikke van glorie word genoem.

Die toespraak word afgesluit met die groot finale – “Die Here seën die land.”

In 2007 het die Sunday Tribune opgemerk dat die destydse president, Thabo Mbeki, se staatsrede aan alle aspekte van belang geraak het, en selfs half verbaas opgemerk dat die president ongewoon baie tyd aan misdaad spandeer het. Die doel van ’n staatsrede is nie om in baie detail in te gaan op elke aspek nie – bloot genoeg om visioenêr die toekoms aan te spreek.

Miskien is dit makliker om die bedoeling van ’n staatsrede op te som deur aan te dui wat dit nié is nie: Dit is nié ’n intervarsity se “groot brag” nie. Dis nie ’n verkiesingstoespraak nie. Dit moet realisties en nugter wees.

Die eerste probleem is dat Zuma, anders as die Amerikaanse presidente en die meeste presidente wat ’n tradisie van staatsredes het, nie regstreeks deur die bevolking verkies word nie, maar as partyman deur die regerende party in die pos geplaas word. Dit verg ʼn besondere persoon om vanuit dié posisie as dienskneg van die party, bo partybelange te kan uitstyg en die land in nasionale belang te kan lei. Zuma het nie juis hiermee uitgeblink nie.

Sal Zuma die volgende uitdagings van die land behoorlik kan aanspreek?

• Die Eskomkrisis: Dit sal van Zuma ’n besondere Damaskuservaring verg om nou die spyker op die kop te slaan want tot dusver hou hy halsstarrig vol om apartheid hiervoor te blameer. ’n Minister het selfs onlangs daarop geroem dat Suid-Afrika 60% van die kontinent se elektrisiteit opwek – ’n erg verouderde stelling. (Suid-Afrika se elektrisiteitsbehoefte is 28 000 MW, terwyl Egipte se totale leweringskapasiteit 22 500 MW is).
• Rassisme: Hoewel Zuma pas ’n paar regte geluide gemaak het, en in Beeld se hoofartikel daarvoor geloof word, het hy in dieselfde toespraak ook sekere uitlatings gemaak wat daarop dui dat hy gans te diep in sekere vooropgesette en foutiewe idees vasgevang is om hier die regte koers aan te dui.
• Die ekonomie: In Moneyweb skryf Hanna Barry dat die Nasionale Ontwikkelingsplan al meer in die vergetelheid sal bly wegdryf namate die regering se aandag op mislukte staatsonderneings gefokus bly. Niemand, maar niemand verwag dat Zuma die groot aankondiging sal doen dat alle SAKP-lede uit die kabinet weggelaat sal word, sodat behoorlike ekonomiese kragte losgelaat kan word nie.
• Misdaad: Zuma sal wel hierna verwys, maar dit sal ʼn groot verrassing wees as hy die olyftak uithou en aankondig dat plaasaanvalle tot prioriteitsmisdaad verklaar sal word. As statistiese uitskieter behoort dit egter te gebeur.
• Arbeid: Suid-Afrika het onlangs ʼn internasionale verdrag geratifiseer 21 jaar na dit geteken is, wat onder meer die reg om te werk erken (ons grondwet erken net die reg om te staak), en wat heelwat van die huidige “affirmative action” en SEB-maatreëls buite orde plaas. Zuma het ’n ideale geleentheid om aan te kondig hoe dit die wetgewende program gaan beïnvloed.

Daar is talle ander kwessies wat kommer wek en roep om aangespreek te word, soos hoe die SAOG so flink uit die vere is om enige gekonkelde verkiesing as vry en regverdig te verklaar. Die jongste voorbeeld was die Zambiese presidentsverkiesing waar Verslaggewers Sonder Grense ’n ellelange lys van media-oortredings gepubliseer het wat die speelveld ongelyk gemaak het. En Suid-Afrika is deel van die SAOG – watter boodskap stuur dit aan die Suid-Afrikaanse kiesers oor hoe vry en regverdig volgende jaar se munisipale verkiesings sal wees, en hoe werklik onverbonde die SAUK sal wees as Suid-Afrika die SAOG gewoon napraat?

Môreoggend, DV, word ’n verkorte, Afrikaanse “weergawe” in Nuuskommentaar gedra van hoe die staatsrede daaruit behoort te sien, maar moenie duim vashou dat Zuma daardie kwessies enigsins sal aanspreek nie.