Nuuskommentaar: Grondwet (en sy oepsies) onder die vergrootglas

Die 20-jarige herdenking van die ondertekening van die Grondwet is pas gevier. Meer as tevore is daar nou verskeie uitwysings van leemtes in die Grondwet wat sake vir die land bemoeilik, veral onder die huidige presidensie.

Euforie oor SA “beste Grondwet ter wêreld het” het stiller geword

Die stemme wat tot onlangs so blindelings verkondig het dat Suid-Afrika die beste Grondwet ter wêreld het, het baie stiller geword, en die behoefte aan grondwetlike verandering word wyd uitgespreek – nie altyd uit bemoedigende kringe nie. Die afgelope naweek het kommentators dit gereeld gestel dat die huidige Grondwet eintlik net ’n voortsetting is van die oorgangsgrondwet wat by Kempton Park onderhandel is. In heelwat opsigte is dit so, veral wat die uitleg van die regte in die Handves van Menseregte betref, maar die oorgangsgrondwet het sake in baie detail hanteer, terwyl die Grondwet self dikwels skraps aan detail is, en hom tot ’n groot mate tot vertolking laat. Die leemtes moet deur onder meer die gemene reg en gewone wetgewing “ingevul” word en uiteindelik speel die konstitusionele hof ’n baie belangrike rol.

Die wetgewing is nie altyd lekker in harmonie met hoe sommiges die Grondwet beskou nie, soos verskeie staatsdepartemente wat die taalwet wat ná ’n groot baklei op die wetboek geplaas is, juis gebruik het om Afrikaans uit die Grondwet te steel. So het die Suid-Afrikaanse Nasionale Ruimte-agentskap sy taalbeleid so gewysig dat Engels, Zoeloe en Pedi sy amptelike tale sal wees. Afrikaans, wat oor ’n volledige ruimteterminologie beskik, is op die ashoop gegooi. Maar kan ons kla as ons swyg wanneer die een skou ná die ander totaal verengels, en padpredikante op die terrein byvoorbeeld slegs in Engels is (met spel- en taalfoute kompleet)?

Soos een regsgeleerde geskryf het, die huidige Grondwet is plek-plek so vol leemtes dat ’n wa en span osse daarin kan draai. In ’n moderne samelewing met ’n gevestigde, gerespekteerde regstelsel, is so iets baie goed, sodat die kundige regters die “inkleurwerk” kan doen.

Leemtes

Nog voor die Renate Barnard-uitspraak het die FW de Klerkstigting reeds ’n paar uitsprake van die konstitusionele hof gelys as in stryd met die Grondwet. Daar is vele minderheidsuitsprake, en in die media is uitgewys dat ’n onlangse uitspraak die konstitusionele hof presies volgens rasselyne verdeel het (met twee swart regters wat buite stemming gebly het). Meermale het die konstitusionele hof egter beïndruk, ook met improvisasie.

Oor die oorgangsgrondwet en sy neerslag in die huidige het ’n bekende rubriekskrywer nie lank gelede nie geskryf die NNP het sy derde span se reserwes na Kempton Park gestuur om die onderhandelinge te doen. Hy is hieroor uit verskeie kringe verkwalik, maar het ook steun gekry.

Ook prof. Marinus Wiechers het in ’n stadium in ’n artikel kritiek op die Grondwet wat hy help skryf het, uitgespreek, en onder meer die leemte aan tande by grondwetlike liggame uitgewys. Die konstitusionele hof het egter onlangs die openbare beskermer met meer tande toegerus – iets wat pres. Jacob Zuma nou onregstreeks in die howe in die sogenaamde staatskapingsverslag betwis.

Mnr. Flip Buys, voorsitter van die Solidariteitbeweging, het egter onlangs die buitengewone magte waarmee die president volgens die Grondwet toegerus is, in ’n artikel in onder meer Rapport uitgewys. Sedertdien wys al meer kommentators op hierdie vreemde gebrek in die Grondwet. Skrywers aan die Grondwet verduidelik dat hulle met die skryf van die bepalings iemand soos die destydse pres. Nelson Mandela in die oog gehad het, en nooit kon droom dat daar ’n president soos Zuma sou volg, wat daardie magte sou uitbuit om ’n omvattende netwerk van patronaatskap te skep nie.

Respek vir die Grondwet

Met die 20-jarige viering het die president ’n toespraak wat duidelik vir hom geskryf is, voorgelees en onder meer ’n beroep op die publiek gedoen om die Grondwet en sy grondwetlike liggame te respekteer. Dit komende van die leier van dieselfde politieke party wat minder as ’n maand gelede die herskryf van minstens dele van die Grondwet bepleit het, en dieselfde man wat al gereeld gekerm het dat die Grondwet die ANC in sy “demokratiese regeerfunksies” ondermyn. Zuma verstaan duidelik nie die verskil tussen die diktatuur van ’n meerderheid en grondwetlike demokrasie nie.

’n Terugskouing oor hoekom die Suid-Afrikaanse Grondwet as die beste ter wêreld beskryf is, en soms steeds so beskryf word, kom gewoonlik daarop neer dat die Suid-Afrikaanse skrywers van die Grondwet weens die nuutheid daarvan die geleentheid gehad het om te put uit ander lande se toonaangewende grondwette. Daar is byvoorbeeld ruim geput uit die grondwette van Kanada, Indië en Duitsland. In die proses is die Handves van Menseregte taamlik goed met die internasionale reg verweef, maar die heterogene Suid-Afrika het uiteindelik op die staatkundige terrein met ’n oorwegend unitêre Grondwet in plaas van ’n etniese federasie soos in Indië, België, en tot ’n mate Spanje en Brittanje, gesit.

Dit beteken nie die Grondwet is so skraps aan minderheidsregte nie, veral nie via internasionale, geratifiseerde (oftewel goedgekeurde en bekragtigde) internasionale verdrae nie.

Dit word nou goed gedemonstreer in die hofsake van onder meer AfriForum en Solidariteit teen verskeie universiteite oor die grootlikse wegdoen van Afrikaans. In die Kovsie-saak het die advokaat vir Kovsies selfs aangevoer die studente wat teen die verengelsing gekant is, probeer hul grondwetlike regte “afdwing” om die “meerderheid” se wil te frustreer.

Kritiek op Afrikaanssprekendes se pogings om hul grondwetlike regte op te eis, het al onder verskeie akademici in media-artikels deurgeloop.

Is dit wys om aan die Grondwet te gaan torring?

Die ou spreekwoord lui liewer die duiwel wat ek ken as die een wat ek nie ken nie. Terwyl daar onder die voorbeelde wat verander moet word bemoedigende tekens is, is daar ook uit onder meer regeringskant onheilspellende geluide wat oor die aanspreek van “leemtes” oor eiendomsreg handel.

Tegnies is die leemtes in die Grondwet minder as wat die algemene persepsie is. Wanneer ’n mens die klein boekie oor die Grondwet in die hand het, het ’n mens eintlik net ’n fraksie daarvan in die hand. Dit vertak na die internasionale reg, verdrae wat Suid-Afrika geteken en geratifiseer het, hofuitsprake elders in die wêreld wat as presedente gebruik kan word wanneer dit die gees van die Grondwet weerspieël. Suid-Afrika het onlangs ’n verdrag geratifiseer wat reeds 20 jaar gelede (in die Mandela-era) onderteken is, en wat onder meer die grondwetlike leemte van “reg op werk” naas die “reg om te staak” erken. Voorts plaas dit duidelike riglyne oor wat in terme van regstellende aksie toelaatbaar is, en dring op ’n sonsondergangsklousule aan.

Dit lyk nie of die regering weet dat hy dié verdrag geratifiseer het nie. In sy verweer teen klagtes van rassisme wat onder meer Solidariteit teen die regering by ’n VN-liggaam aanhangig gemaak het, het die regering die bepalings van hierdie verdrag op die oog af gewoon geïgnoreer.

Hoe moet ’n grondwet lyk?

Ideaal gesproke moet ‘n grondwet ’n lewende dokument wees (soms, soos in Brittanje, is dit nie ’n geskrewe dokument nie, en in Switserland word baie grondwetlike sake deur konvensie gereël). Dit moet op die harte van mense (insluitend regeringslui) geskryf wees. Die president moet dus nie gereeld gemaan word dat hy sy ampseed geweld aandoen nie.

Dit moet ook verstaan word, soos dat grondwetlike regte, en bepaald die regte in die Handves van Menseregte, nie onbeperk is nie. Iemand kan hom of haar byvoorbeeld nie beroep op spraakvryheid wanneer haatspraak gepleeg is nie. Mense kan nie hul reg op vreedsame protes so vertolk dat die woord “vreedsaam” in die slag bly nie, soos die gebruik van ’n studenteraadsvoorsitter is nie. Vandalisme, intimidasie, brandstigting, aanranding, saakbeskadiging en vele meer bly misdade.

Sodra heterogeniteit ter sprake kom, is grondwetlike hervorming ’n komplekse saak waar die risiko van verloor moontlik is. Dit is daarom jammer dat die grondwetlike beginsels, wat nog as aanhangsel in die oorgangsgrondwet duidelik uitgespel is, se status so onseker is. Baie meen dit het met die aanvaarding van die huidige Grondwet verval, ander meen dit het deel van die gemene reg geword waaruit die vertolking van regte benut behoort te word, terwyl ander meen dit bind alle toekomstige Suid-Afrikaanse grondwette. Dit was immers ’n voortvloeisel van die Nasionale Vredesverdrag, wat ook veronderstel is om soos ’n waaksame vader oor die Grondwet te waak.