Nuuskommentaar: Hier kom ’n kreupel verkiesing

Dat die konstitusionele hof in sy meerderheidsuitspraak ’n noodwendige kompromis moes tref beteken nie dat die OVK langer kan sloer om sy grondwetlike en wetlike verpligtinge oor ’n korrekte kieslys mét adresse na te kom nie. Uit die hof se uitspraak is dit duidelik dat, wat die hof betref, daar nie ruimte is vir iemand se oordeel oor “genoegsaam vry en regverdig nie”.

Man en muis is verlig dat die landwye munisipale verkiesings vir 2016 soos beplan op 3 Augustus kan voortgaan.

Tog hang daar ’n swaar demper oor die verkiesing – dit gaan nie vry en regverdig wees nie, want die kieserslyste is foutief en dus ongrondwetlik.

Die uitspraak van die hof, “Electoral Commission vs Aaron Pasela Mhlope and Others” was nie eenparig nie, maar drie uitsprake is gelewer. Die meerderheidsuitspraak geld, maar selde sedert die hof se uitspraak in “City Council of Pretoria vs Walker and Others” (1998) is daar soveel kennis geneem van die minderheidsuitspraak as nou.

Die minderheidsuitspraak in die OVK-saak het onder meer bedenkinge oor die opskorting van die verklaring van die kieslys as gebrekkig en ongeldig tot 30 Junie 2018. In hierdie minderheidsuitspraak word kommer uitgespreek dat die verkiesing met ’n gebrekkige kieslys kan voortgaan, en dit tot litigasie kan lei. Ook die Sentrum vir Grondwetlike Regte van die FW de Klerk-stigting wys op hierdie moontlike gevolg wat die minderheidsuitspraak voorsien.

Verskeie grondwetlike kenners vra dieselfde vraag. Die konstitusionele hof het immers voorheen bevind dat ’n verkiesing (in daardie geval die tussenverkiesings in Tlokwe) nie as vry en regverdig sal deug nie as die kieserslyste nie wetlik korrek is nie.

In die Walker-saak is die minderheidsuitspraak deur regter Albie Sachs gelewer, en daardie uitspraak word nog wyd in veral die akademie gebruik om potensiële presedente in toekomstige uitsprake te voorsien. In hierdie saak is die twee regters wat die minderheidsuitspraak gelewer het, regters Chris Jafta en Bes Nkabinde wat bekendheid verwerf het toe hulle die Wes-Kaapse regterpresident John Hlope weens beweerde inmenging in ’n Zuma saak verkla het. Hul statuur het in die een hofneerlaag na die ander ’n knou weg.

Tog meen die grondwetkenner prof. Marinus Wiechers die uitspraak (meerderheid en minderheid) laat hom oop vir ’n stroom regsaksies ná afloop van die verkiesing.

Die hof het die Onafhanklike Verkiesingskommissie (OVK) erg gestriem omdat dit toegelaat het dat die chaos ontwikkel, ten spyte van ’n wet wat die aanbring van woonadresse op die kieserslyste van 2003 af verpligtend gemaak het. Tereg beskryf die Vryheidsfront Plus dat dit ’n kompromie-uitspraak was.

Met provinsiale en nasionale verkiesings wat op ’n proporsionele grondslag geskied, is die aanwesigheid van adresse nie so belangrik nie. Met munisipale verkiesings word egter naas vir proporsionele kandidate ook vir wykskandidate gestem. Dan is dit absoluut noodsaaklik dat kiesers bewysbaar as kieser geregistreer is in die wyk waarin hulle woon. Tog is sowat 12,2 miljoen kiesers op die kieslys sonder aangetekende adresse. Die OVK het met juridies akrobatiese vernuf by die wetlike verpligting om adresse aan te bring probeer verbykom, maar het liederlik bloedneus gekry.

Die ontbrekende adresse is nie al probleem nie. Met die destydse nuusdekking oor die Tlokwe-polemiek het talle kiesers laat weet hulle het tydens registrasienaweke van allerlei probleme uitgevind. In een geval was die man, sy vrou en hul seun wat in dieselfde huis woon en saam gaan registreer het, in drie verskillende wyke as kiesers geregistreer. Die seun is in ’n tradisioneel swart woongebied, baie ver van sy blyplek, geregistreer.

Kortom, sonder adresse is daar bitter baie ruimte vir ongerymdhede, soos wat inderdaad in Tlokwe gebeur het toe meer mense as kiesers geregistreer is as die bevolkingsgetal van die gebiede moontlik gemaak het. Skelm amptenare kan kiesers “skuif” sodat ’n opposisiesetel in die gedrang kan kom, en ’n wyk wat deur die regerende party gehou word, beveilig word. Dit kom op ’n gewysigde vorm van gerrymandering neer.

En dit is presies met so ’n gebrekkige kieserslys wat ons in Augustus ons kruisies gaan trek. Die opskorting van die bevinding van ’n kieslys vol flaters en dus ongrondwetlik tot 30 Junie 2018 trag bloot (en dalk tevergeefs) om te voorkom dat die kieserslyste gebruik word om ná die verkiesing op ’n omvattende skaal litigasie te sien – dit maak nie die kieserslyste reg nie.

In sy hoofartikel vandag skryf Beeld dat die OVK weer ’n geloofwaardige instelling moet word. Hiermee kan nie verskil word nie.

Dit beteken dat elke partywerker tydens die verkiesing baie wakker moet slaap om enige moontlike verdagte aksie waar te neem en te rapporteer. Partye moet ook nou hierdie klagtes opvolg en seker maak elkeen het die nodige aandag gekry. ’n Groep onafhanklike kandidate van Tlokwe het aan die land getoon wat moontlik is om te verseker dat sake klopdisselboom loop.

Die konstitusionele hof het nou bevind dat ’n vry en regverdige verkiesing slegs moontlik is as al die wetlike vereistes nagekom is. Daar is nie ruimte vir begrippe soos “genoegsaam vry en regverdig” nie.

Ongelukkig word die verwagting van “vry en regverdig” minstens ten dele met hierdie verkiesing onmoontlik gemaak deurdat teen wil en dank van ’n gebrekkige kieserslys gebruik gemaak moet word. Die konstitusionele hof het egter danksy die OVK se brouwerk hom in die posisie bevind dat die hof self ongrondwetlik sou moes optree om die verkiesing uit te stel om die kieslys vlot te kry. En die OVK het ruim tyd nodig om die kieslys reg te timmer.

Intussen gaan die OVK sy hande vol hê om die kieserslyste van Tlokwe betyds reg te kry. Tlokwe word nie deur die “opskorting” geraak nie.

Sonder elke kieser se bystand om die kieslys voor die volgende parlementêre verkiesing  reg te kry, gaan die OVK ’n onbegonne taak hê.  Moet jouself nie ontkieser deur nukkerig oor die OVK se brouwerk te wees nie.