Nuuskommentaar: Kan SA nog ’n vry en regverdige verkiesing hê?

Gaan Jimi Matthews se erkenning dat die SAUK nuus ten gunste van die ANC gemanipuleer het, nou daartoe lei dat die OVK skerper gaan kyk of die openbare uitsaaier dalk ’n struikelblok geword het om te verseker dat die komende verkiesing vry en regverdig verloop het?

Kan Suid-Afrika op 3 Augustus nog ’n vry en regverdige verkiesing hê? Die kort antwoord is, tegnies nee. Die verkiesingshof en die konstitusionele hof het immers reeds beslis dat die verkiesing nie vry en regverdig kan wees sonder die wetlik vereiste adresse van kiesers op die kiesersrol nie. En, ongelooflik soos dit mag klink, meer as ’n dekade nadat die aanbring van die adresse verpligtend geword het, het die Onafhanklike Verkiesingskommissie versuim om dit te doen, en is tussenverkiesings in Tlokwe reeds om dié rede tersyde gestel omdat die verkiesing nie vry en regverdig was nie.

Nou gaan die hele land, met ironies die uitsondering van Tlokwe, met kieserslyste stem wat reeds deur die howe verklaar is as dat dit nie vry en regverdige verkiesings verseker nie. Die konstitusionele hof het as noodmaatreël die vereiste tot middel 2018 op die ys geplaas, lank ná vanjaar se verkiesing reeds plaasgevind het.

Die beslissing van die Oostenrykse konstitusionele hof dat die Oostenrykse presidentsverkiesing nie vry en regverdig was nie, en daarom geskrap en oorgehou moet word, het ver van Suid-Afrika plaasgevind, maar is tog baie relevant. Suid-Afrikaanse howe mag buitelandse regspraak en wetgewing in verrekening bring om byvoorbeeld grondwetlike kwessies te vertolk, en dit geskied inderdaad. In die Oostenrykse geval het verkiesingsbeamptes in verskeie stemdistrikte hulle nie by wetlike voorskrifte gehou nie, en byvoorbeeld die posstemme ’n dag te gou begin tel.

Om te beoordeel of Suid-Afrika se komende verkiesing die gevaar loop om nié vry en regverdig te wees nie, moet gekyk word na die vereistes vir ’n vry en regverdige verkiesing.

• Dit beteken daar moet gelyke geleenthede vir al die deelnemende partye en kandidate geskep word.
• Hierdie gelyke geleenthede beteken dat daar nie onredelike beletselings of hindernisse mag wees vir partye en kandidate om vir deelname te registreer nie.
• Daar moet gebalanseerde toegang tot die media vir alle kandidate wees.
• Een party mag nie deur toegang tot staatsgeld bo die ander bevoordeel word nie.
• Die verkiesingsproses moet onafhanklik verloop.

Onlangse verwikkelinge plaas ernstige kommer oor die onpartydige rol van die SAUK, die openbare uitsaaier. Vanoggend berig Netwerk 24 juis dat Jimi Matthews, wat as uitvoerende hoof van die SAUK bedank het, in ’n onderhoud erken het dat die SAUK die nuus bewimpel het om minder dekking aan die ANC se teenstanders te verleen. Veral die EFF is gerysmier.

Die OVK het reeds gewaarsku dat die geweld wat met die verkiesingsveldtog gepaardgaan, daartoe kan lei dat die OVK nie die verkiesing vry en regverdig sal kan verklaar nie. Nog niks is egter vanuit hierdie oord oor die jongste verwikkelinge by die SAUK gesê nie.

Trouens, te oordeel na die OVK se houding tot dusver, lyk dit onwaarskynlik dat die OVK onregverdige mediadekking deur die openbare uitsaaier sal verreken om te bepaal of die verkiesing vry en regverdig was. Dit beteken egter nie dat van die ongelukkige partye of burgerlike instellings, of selfs ongelukkige kandidate, die saak na die verkiesingshof en verder kan neem nie.

’n Verontrustende aspek is dat die SAUK se bedryfshoof, Hlaudi Motsoeneng, aangedui het dat pres. Jacob Zuma die president is, en daarom respek verdien. In die Suid-Afrikaanse grondwetlike bedeling is die president egter ’n suiwer politieke figuur, en nie net ’n seremoniële president wat buite die politiek staan en volgens konvensie nie beledig mag word nie.

Kortom, Zuma, soos enige kandidaat, moet respek verdien. Hy kan nie maar net flater op blaps maak en dan weens sy amp beskerming teen kritiek “verdien” nie. Om knaend Zuma kunsmatig op TV presidensieel te laat vertoon, en die soeklig so ver moontlik van sy blapse te laat val, is growwe nuusmanipulasie en benadeel die ander partye – dit behoort die rooi ligte te laat flikker oor  hoe vry en regverdig die verkiesing sou wees.

In die geval van Oostenryk lyk dit of die besware in hoofsaak oor prosedure-ongerymdhede gehandel het, skynbaar sonder aanduidings dat met die toekenning van stemme gekonkel is. Tog het die konstitusionele hof nie die verkiesing as “genoegsaam vry en regverdig gaan beskryf nie”. Dit ten spyte daarvan dat die Oostenrykse president eintlik ’n seremoniële staatshoof is.

Dit staan in skrille kontras met die Suid-Afrikaanse regering wat saam met sy maats soos Zimbabwe verkiesings vry en regverdig verklaar. Met die laaste verkiesing het Botswana egter skei gebreek en gevra dat die verkiesing oorgehou moet word.

Kortom, die besluit of die Suid-Afrikaanse verkiesing vry en regverdig is, kan nie by die regering berus nie, en as die OVK nie sy kant bring nie, sal dit tragies wees as nie minstens een opposisieparty dit in die howe toets nie. Die howe, so lyk dit, is al wat genoeg gewig dra om die OVK by sy veronderstelde mandaat van onafhanklikheid te hou.

Daar is reeds ’n skynbaar oneindige lys studiestukke opgestel wat redes aanvoer oor hoekom dit onmoontlik is om, ten spyte van goeie voornemens, vry en regverdige verkiesings in Nigerië te hou. Baie van die redes kan net so op Suid-Afrika van toepassing gemaak word. ’n Gelatenheid met middelmatigheid gaan uiteindelik ook hier verseker dat verkiesings net in naam vry en regverdig is.

Die SAUK moet dringend reggeruk word.