Nuuskommentaar: Verkiesing sonder stembriewe?

Argieffoto: Phillip Bruwer

Hoe groot gaan die slagting onder uitgebragte stemme met die komende algemene verkiesing wees as kiesers, nadat hulle hul kruisies getrek het, eers ’n kort toets moet aflê om te wys hulle weet genoegsaam wat hul party van keuse se beleid behels, voor die stem wel getel kan word? Of kiesers moet eers wat die Amerikaners ’n vaardigheidstoets noem, aflê om te bepaal of iemand inderdaad stemgeregtig behoort te wees? So wenslik as wat dit mag wees dat kiesers ingelig moet wees, so onprakties is dit. Maar wat as tegnologie ’n rekenaargebaseerde “stembrief” moontlik maak waar kiesers vir beleidsaspekte en nie partye nie stem? Die kundigheid is al halfpad daar.

In sommige lande is daar met verkiesings nie gedrukte stembriewe nie. Die bevolkingsgetalle is gewoon te groot om ’n handtellery te kan hanteer, en daarom word van “stembriewe” op die rekenaar gebruik gemaak. Sodra u gestem het, is u stem sommer ook al getel. Dit vereis natuurlik ’n byna 100% geletterde bevolking en nie ’n gevaar van beurtkrag nie om so ’n stelsel te kan implementeer.

Maar wat van ’n stelsel waar daar geen stembriefie met partye se name op die skerm is nie, maar net keuses tussen verskillende beleidsaspekte? U kies dan met watter beleidsaspekte u saamstem, en die blikbrein gaan plaas u stem by die party met wie se beleid u keuses die naaste ooreenstem. Dié keer is die verwerking ingewikkelder, want nie al u keuses stem noodwendig met net een party ooreen nie, en heelwat partye kan oor sekere aspekte dieselfde beleid hê. Dan gaan daardie stem na meer as een party.

Dit gaan uiteraard rekenaars met enorme kapasiteit verg om sulke berekenings te doen.

Die konsep van ’n “stemtoets” is nie nuut nie. De Standaard van België, met die hulp van kundiges, het weer, soos ook tevore, ’n stemtoets vir lesers vir die komende verkiesing ontwikkel. Dit handel hier oor die stem wat u op u stembrief sou uitbring. U klik gewoon op ’n aangewese skakel en die “stembrief”, wat die totaal van belangrikste beleidsaspekte van die partye lys, verskyn, maar sonder ’n spoor van enige party se naam daarby.

Hierdie stemtoets, so meen die koerant, is die gevorderdste wat nog ontwikkel is.

Lesers kan nou self bepaal vir watter party hulle beleidsgewys behoort te stem. Daar is drie verkiesings op hande, waaruit hulle eers ’n keuse vir hul stemtoets moet maak. Hulle kan aan die Belgiese federale verkiesing “deelneem”, of aan die streeksregering, byvoorbeeld die Vlaamse, Brusselse of dié van Wallonië. Dan moet hulle ook vir kandidate in die Europese parlement stem.

Dié oefening is nie veronderstel om partye ’n aanduiding te gee oor hoeveel steun hulle sou geniet nie, maar om die leser in staat te stel om vas te stel watter party beleidsgewys sy stem behoort te kry.

Op die teoretiese vlak behoort tog besin te word of hierdie suiwer beleidskeuses wat uitgebring kan word, nie meriete het om as kiesstelsel te dien nie. Dit voorkom dan immers demokrasie-versteurings soos dat kiesers vir ’n bepaalde party stem, omdat hul ouers byvoorbeeld ook daardie party gesteun het. Die allerbelangrikste aspek, naamlik beleid, is vir sulke kiesers irrelevant.

Voorts skakel dit in praktyk ongeletterde kiesers uit. Die tegnologiese teenvraag is of ’n kieser wat nie kan lees nie, stemreg behoort te hê. Hoe stel hy immers vas met watter party se beleid sy eie oortuigings die nouste ooreenstem?

Die teenargumente sou byvoorbeeld wees dat beleid nie al oorweging by kiesers is nie. Hulle kan byvoorbeeld ’n yslike probleem hê om vir ’n party te stem wat hom aan korrupsie, die beskerming van korruptes, onbevoegdheid, en ja, sommer staatskaping ook, skuldig maak. Maar beleidsgewys is die kiesers so hartlik eens met dié betrokke party wat ’n mens walg, dat die blikbrein die stem daar sal gaan plaas, tensy die blikbrein ook vra vir watter party of twee ’n mens beslis nié voor wil stem nie. Die tweede naaste keuse kan dan die stem kry.

Met nog heelwat dinkskrums en verdere tegnologiese deurbrake, kan iets op hierdie trant in die toekoms moontlik oorweeg word om die demokrasie suiwerder te maak. Dit sal die politiek ook suiwer van opportunistiese bogpraatjies soos stemme op kleiner partye vermors, en leen ons jou stem (wat agterna blyk annekseer, en nie bruikleen nie, beteken).

Dit het nadele ook. Die speelveld tussen kleptokratiese of gekaapte partye, en partye met werklike integriteit, word gelyk gemaak, want verbintenis tot skoon administrasie teenoor korrupsie kan nie uit beleidsvrae afgelei word nie (tensy ’n party blatant sy voorkeur vir korrupsie uitspreek – amper soos oud-pres. Jacob Zuma wat gesê het korrupsie is ’n Westerse konsep).

’n Ervare party met ’n meetbare geskiedenis, en ’n nuwe party, of ʼn party vol loodswaaiers, sal nie op ’n vraelys oor beleidsaspekte van mekaar onderskei kan word nie. Dit kan moontlik oorkom word deur die kieser wel sy voorkeurparty op die “stembrief” te laat aanteken. Is daar ’n groot genoeg ooreenkoms tussen die gekose party en daardie party se beleid soos op die vraelys geselekteer, word die party-stem geaktiveer en die totaal van kiesers tel argumentsonthalwe 25% van die totale stemme.

’n Finale oorweging: Kan die vraelys so aangepas word om voldoende voorsiening te maak vir ’n vorm van tegnokrasie? Dit wil sê dat meganismes ingebou word om te verseker dat ’n herhaling met Eskom en ander instansies wat swaar op kundigheid leen, nie deur ’n tipe Zuptakrasie, leeg geplunder of in die grond in bestuur kan word nie.

Met genoeg toewyding sal elke vraag en probleem wel uitgestryk kan word. Maar tot dan, sal die “stemtoets” eintlik net geskik wees om die kieser te help om die regte party vir sy oortuigings te vind. Trouens, dit kan reeds ’n baie goeie bydrae lewer om kiesers wat om die verkeerde redes vir bepaalde partye stem, te help om die demokrasie te gebruik waarvoor dit bedoel is.

Is daar ander maniere om te verseker ’n kieser se onkunde verongeluk nie werklike demokratiese uitdrukking en selfs ’n vorm van merietekrasie is nie?

Daar was inderdaad stelsels in Engels bekend as ’n “literacy test”. Tot 1965 was dit inderdaad praktyk in verskeie suidelike state in die VSA dat sulke toetse vooraf afgelê moes word om te bepaal of iemand geregtig behoort te wees om te kan stem. Dikwels was dit daarop gemik om nie-blankes, arm blankes en immigrante se stemreg te ontneem, of minstens te vertraag tot hulle alle relevante aspekte om demokrasie en die beoefening daarvan onder die knie het. (Lees hier en hier).

Die verskynsel van mense wat sê “ek lees nie meer koerant nie”, en “ek luister of kyk nie meer die nuus nie want dis net te ontstellend” is al deur analiste “verdomming” genoem. Die verspreiding van fopnuus deur die sosiale media vererger sake boonop. Ons beland immers al meer in geselskappe waar iemand, selfs met goeie kwalifikasies, opvallend nie kan saampraat nie omdat hulle byvoorbeeld nog nooit van die nuwe boek oor Ace Magashule of die Zondo-kommissie gehoor het nie. Dien dit enigsins ’n doel om hierdie toondowes vir die werklikheid te laat stem?

Dit is ’n beginseldebat op sy eie.