Mboweni se bitter medisyne vir siek SA ekonomie

Tito Mboweni, minister van finansies, lewer die begrotingsrede in die parlement. (Skermskoot: eNCA)

Bitter medisyne en verskeie Bybelaanhalings vorm die basis van die begrotingsrede wat die minister van finansies, Tito Mboweni, vanmiddag gelewer het.

Sy gebruik van die aalwyn as plantsimbool (bittere vasbyt en medisinale eienskappe) en selfs Psalm 23 (om geen onheil te vrees nie, al gaan jy deur die vallei van doodskadu) het die raam verskaf vir ʼn begrotingsrede gekenmerk deur sombere realisme.

Die begrotingsdoelwitte is beter ekonomiese groei, verhoogde belastinginvordering, redelike en bekostigbare besteding, die stabilisasie en vermindering van skuld, die hersiening van staatsbeheerde instellings en die afwaartse bestuur van die staatsdiensrekening. Mboweni het toegegee dit gaan moeilik wees, maar hy voer aan die land is reg vir vernuwing.

Daardie vernuwing gaan volgens hom taai wees, want die staat se belastinginkomste is R15,4 miljard minder as begroot.

Aan die positiewe kant maak Mboweni daarop aanspraak dat die Suid-Afrikaanse Inkomstediens herstel word. Hernieude klem word op die bevegting van belastingontduiking en onwettige gedrag in onder meer die sigaret- en tabakbedryf geplaas, die eenheid vir groot ondernemings word weer in die lewe geroep, inligtingstegnologiestelsels word herstel en verbeter én verskerpte optrede teen oorgrensmisdaad is ʼn prioriteit.

Al bogenoemde was skerp kritiek op die ampstyd van die vorige kommissaris van die Suid-Afrikaanse Inkomstediens, Tom Moyane.

In ʼn aanduiding van die benarde toestand van staatsinkomste asook die feit dat dit ʼn verkiesingsjaar is, gaan inkomstebelasting én die kerwe vir inkomstebelasting nie verhoog word nie, wat beteken dat minder mense minder belasting gaan betaal, en meer mense meer belasting gaan betaal, as salarisverhogings in ag geneem word. Dit behoort ʼn klein toename aan inkomste vir die staat te beteken.

Sondebelastings (op byvoorbeeld drank en sigarette) is oudergewoonte stewig verhoog, en verbruikers kry ʼn stewige skop in die tande met ʼn verhoging in heffings op die petrolprys – ʼn verhoging van 15 sent per liter in die regstreekse brandstofheffing, 9 sent vir petrol en 10 sent vir diesel in ʼn nuwe koolstofbelasting vanaf Junie en 5 sent in die padongelukkefondsheffing.

Die struktuur van die padongelukkefonds word ook darem hersien om dit weer behoorlik te laat funksioneer.

Argieffoto: GCIS

Staatsbesteding en -instansies

In ʼn tersluikse bekentenis van die vermorsing van die onlangse verlede word staatsbesteding met R50,3 miljard ingekort oor die volgende drie jaar.

Mboweni het ruiterlik erken dat staatsbestuurde ondernemings ʼn groot probleem is. Volgens hom moet drie vrae gevra word: Het ons hulle nodig? Kan ons hulle bestuur? Wat moet ons met hulle doen?

Hy het openlik erken “om geld vir Eskom in sy huidige formaat te gee, is om water deur ʼn sif te gooi”. Eskom moet dus, soos pres. Cyril Ramaphosa aangekondig het, herstruktureer en intussen met R23 miljard per jaar ekstra aan die gang gehou word.

Ten einde Eskom behoorlik te bestuur sal ʼn hoof-herorganiseringsbeampte voortaan vanaf die tesourie en die departement van openbare ondernemings na Eskom gesekondeer word – en aan daardie twee departemente verantwoordbaar bly.

Dit volg daarop dat Eskom vanjaar ʼn verdere inspuiting van R50 miljard van die staat moes ontvang, Denel R1 miljard en die SAL R6,2 miljard. Die Landbank het darem begin om vroeëre inspuitings terug te betaal. Strenger reëls sal voortaan vir instemming tot sulke kontantinspuitings geld.

Mboweni het verduidelik dat die staat tans R243 miljard per jaar meer uitgee as wat ons inkry. Elke weekdag leen die staat R1,2 miljard en betaal R1 miljard per dag aan rente op skuld. Dit moet volgens hom nou stabiliseer.

Hy het toegegee staatsdiensuitgawes is buitensporig. Nasionale en provinsiale salarisrekeninge moet met R27 miljard oor die volgende drie jaar afneem. Sowat 80% hiervan sal deur vroeë aftrede van staatsamptenare bereik word terwyl inkorting van Suid-Afrikaanse ambassades en konsulate ook beplan word.

Geen salarisverhoging word vanjaar vir LP’s, LPW’s en mense in bestuursposte by openbare instellings toegestaan nie.

Mboweni het toegegee die aard van staatsbestuur het onsekerheid in die private sektor geskep. Verskeie stappe om beleggings aan te moedig gaan dus gedoen word. Hieronder tel dat visumvereistes verslap gaan word vir toeriste en beleggers, dat die staat gaan belê in die vermindering van datakoste, en ʼn belegging van R19,8 miljard gaan doen in industrialisering, onder meer in die ondersteuning van 50 000 werksgeleenthede in die tekstielbedryf.

Argieffoto.

Infrastruktuur en die grondkwessie

Grondhervorming bly ʼn prioriteit. Sonder om na die EFF te verwys, het Mboweni die verskil in grondbeleid tussen die ANC en die EFF stewig geaksentueer – dat die ANC-regering grond vir private boerdery-inisiatief beskikbaar wil stel in teenstelling met die staatsbesit wat EFF-beleid kenmerk.

R1,8 miljard word in 262 projekte belê, terwyl die Landbank ʼn verdere R3 miljard sal belê.

R30 miljard word vir nuwe skole en infrastruktuur beskikbaar gestel en welsynstoelaes word verhoog: R80 per maand meer vir ouderdomspensioen, ongeskiktheidstoelaag en oorlogsveterane en R40 per maand vir pleegsorgtoelae. Die kindertoelaag verhoog na R420 per maand.

Mboweni het beklemtoon dat nuwe stappe ingestel sal word om mense te verplig om hul munisipale rekeninge te betaal.

Wat die toekoms betref, het Mboweni beter projekbestuur in die vooruitsig gestel, wat dit makliker sal maak om infrastruktuur te bou. Die staat se infrastruktuurfonds is ʼn belangrike prioriteit.

Mboweni meen daar is baie redes om vir ʼn beter toekoms te hoop. Ten einde so ʼn beter toekoms te bou moet die geleenthede wat tegnologie bied, aangegryp word, volhoubaarheid moet die wagwoord wees, verstedeliking moet in ag geneem en nasionalisme wat geleenthede aan immigrante wil ontsê, moet teengegaan word.