Parlementêre onteieningsdebat in krisis

Foto: Magda Ehlers/Pexels.com

Die parlementêre proses ter besluitneming oor die belangrikste kwessie om in jare voor die instelling te dien – onteiening sonder vergoeding, is skielik in ‘n yslike krisis gedompel wat die land suur kan bekom as dit nie verstandig hanteer word nie.

Die ergste daarvan is dat die mees bepalende fase in die proses Dinsdag moet begin, wanneer baie van die voorste rolspelers in die ekonomie, die landbou, die burgerlike samelewing en die akademie hul insette sal lewer, noudat die proses van deelname deur die algemene publiek – skriftelik en in openbare voorleggings – afgeloop het.

Dit behoort in baie gevalle te lei tot feitelike debat van hoogstaande vlak – die bestes onder die deelnemers sal weet emosie gaan in hierdie geval nie tot intelligente, algemeen voordelige en potensieel algemeen aanvaarde oplossings lei nie.

Elke organisasie wat ‘n voorlegging maak, kry tien minute om hul saak te stel, waarna hulle vir dertig minute lank ondervra sal word deur die politici wat dien op die parlementêre ad hoc-komitee vanwaar die aanbeveling ten gunste van, of teen, ‘n grondwetlike wysiging sal kom.

Een van die interessante deelnemers Dinsdag is die uitgesproke burgerregtegroep Afriforum, wie se voorlegging gedoen sal word deur die adjunk- uitvoerende hoof, Ernst Roets.

Die verwagting is dat Roets veral aan vier kwessies aandag kan gee in sy voorlegging.

Eerstens meen Afriforum dat wit Suid-Afrikaners nie voor die voet daarvan beskuldig kan word dat hulle nie die reg het om grondeienaars te wees nie – elke geval moet feitelik en op meriete behandel word.

Tweedens is dit bekend dat Afriforum meen die wyse waarop grondhervorming veral die afgelope tien jaar deur die staat hanteer is, ‘n klaaglike mislukking was en moet verander.

Derdens is Afriforum gevolglik van mening dat baie van besluitnemers in die politiek, die regering en die staat eerder die mag van die staat wil versterk as om die voordeligste oplossing vir die Suid-Afrikaanse ekonomie te bereik.

Vierdens sal Afriforum na verwagting empiriese voorbeelde noem van hoe swart pioniersboere deur die staat benadeel en ondermyn eerder as gehelp en bemagtig word.

Daar is egter nou ‘n nuwe en potensieel rampspoedige verwikkeling wat soos ‘n groot skaduwee oor die hele belangrike proses hang. Die afgelope naweek het dit naamlik aan die lig gekom dat die medevoorsitter van die komitee, die ANC-LP Vincent Smith, honderde duisende rand ontvang het van die omstrede maatskappy Bosassa, wat enorme tenders van die departement van korrektiewe dienste ingepalm het terwyl Smith voorsitter was van die parlementêre portefeuljekomitee oor korrektiewe dienste – en dus die bepalende rolspeler was in die liggaam wat die oorsigtelike rol moes uitoefen oor die wettigheid en geldigheid van die Bosassa-kontrakte – wat deur ontsettend baie kenners as hoogs bedenklik beskou word.

Die inligting wat oopgevlek is, berus op stewige en op die oog af onweerlegbare skriftelike bewyse, wat dit bykans seker maak dat Smith sy pos sal moet ontruim.

Vir die vind van ‘n min of meer wedersyds aanvaarbare oplossing oor onteiening sonder vergoeding kan so ‘n onttrekking van Smith bitterlik groot moeilikheid voorspel. Tot dusver was hy deurlopend die persoon wat by uitstek gesorg het dat die proses ordentlik en georden bly, en dat alle menings gehoor word sonder intimidasie.

Smith het ook vas gestaan teen sommiges in sy eie party, die ANC, se aandrang dat ‘n tweede geleentheid geskep moet word vir openbare skriftelike voorleggings om heropen te word – ‘n duidelike poging om die syfers te verander, want dit lyk tans asof die by verre die meeste Suid-Afrikaners wat skriftelike voorleggings gemaak het, teen die ANC se voorkeur is om onteiening sonder vergoeding makliker haalbaar te maak.

Hieroor is Smith kennelik binne die reëls reg, maar dit het die meer populistiese deel van die ANC baie kwaad gemaak, en vir hulle sal die Bosassa-onthullings op die beste moontlike tyd kom.

Gegewe konsekwente uitsprake wat die konstitusionele hof oor baie jare gemaak het rakende die belangrikheid van behoorlike en saakmakende openbare raadpleging – en die honderde duisende landsburgers wat deelgeneem het – is die huidige stand van die skriftelike voorleggings se voorkeur ‘n enorme faktor wat die populistiese deel van die ANC se voorkeur geregtelik kan laat ontspoor.

Smith, wie se Bosassa-gedrag totaal onverwags is vir haas alle gesoute parlementêre deelnemers, is min of meer oral beskou as miskien die mees onkreukbare en die strengste komiteevoorsitter in die parlement. Hy het trouens twee jaar gelede die gesogte eerbewys ingepalm dat die Sunday Times hom as beste komiteevoorsitter in die parlement aangewys het – vir sy vreeslose voorsitterskap en weerstandigheid teen politieke druk as voorsitter van die parlementêre ad hoc-komitee oor wanbestuur by die SAUK.

Maar nou is Smith se loopbaan basies oor, en veral gematigde Suid-Afrikaners sal die hart vashou en straks vra vir ‘n bestiering gegewe dat die ANC nou ‘n nuwe medevoorsitter (saam met die ANC-LP Lewis Skweyiya) moet aanwys om hierdie uiters gevaarlike boot te stuur.