Verdoemende verslag oor Julie-oproer bekend

Die kenners bevind in die verslag onder meer die polisie het “versuim om die oproer en plundering” te stuit. (Foto: Phill Magakoe/AFP)

ʼn Paneel kundiges wat aangewys is om die dodelike opstande verlede jaar te ondersoek, het verdoemende bevindings gemaak – nie net oor die polisie en ander veiligheidsmagte se hantering daarvan nie, maar ook oor die vae skeidslyn tussen uitvoerende gesagsowerhede en die land se veiligheidsinstellings.

Bevindings sluit in dat die reaksie van die land se veiligheidsdienste op die onluste nie tydig, gepas óf voldoende was nie.

Pres. Cyril Ramaphosa het Maandag toestemming gegee dat die paneel kenners, onder leiding van prof. Sandy Afrika, se verslag oor die onluste bekend gemaak mag word. Dit is in November verlede jaar reeds aan die president oorhandig.

Die paneel het bevind faksiegevegte in die ANC het ʼn ernstige bron van onbestendigheid in die land geword. “Dit is ʼn kwessie van groot kommer en die redes hiervoor moet spoedig geïdentifiseer word.”

Polisie stuit nie plundering

Die kenners bevind in die verslag ook die polisie het “versuim om die oproer en plundering” te stuit.

“Die redes hiervoor is ingewikkeld en soms nie weens hul [die polisie se] eie toedoen nie. In sommige gevalle het hulle nie genoeg intelligensie ontvang om operasies te beplan nie. Dit is onduidelik hoekom dit so was, maar een van die redes kan wees dat minstens ses lede van die senior leierskap van misdaadintelligensie geskors is in die tydperk voor die uitbreking van die geweld.

“Dit sal moeilik wees vir ʼn organisasie wat op hierdie manier weggekalwe is om ʼn krisistyd te bowe te kom,” lui een van die bevindings.

Staatsinstellings het versuim om tydige risiko-assesserings te doen, ondanks volgehoue aanvalle op die gesag van die staat deur sommige mense en organisasies, het die kenners bevind.

ʼn Forensiese kenner het aan die paneel gesê die oproer het kenmerke gehad van ʼn groep mense wat vir die organisering van die oproer verantwoordelik was en dat hulle tegnologie gebruik het om hul doelwit te bereik.

Nog bevindings lui:

• “Die metodes wat hulle ingespan het, het die polisie onkant betrap en hulle kon nie hul taktiek by die situasie aanpas nie.”
• “Die polisie was onvoldoende toegerus en hul skarebeheertoerusting het opgeraak.”
• “Die polisie is oorweldig deur die groot aantal plunderaars …”

Die paneel het bevind die “skeidslyn tussen die uitvoerende gesagsliggame en die veiligheidsdienste het vaag gelyk”. Dit lyk ook nie of die betrokke ministers op ʼn “doelbewus gekoördineerde manier” opgetree het nie en dat daar hiervoor te veel teenstrydige openbare verklarings en rusies tussen hulle was.

Luidens die verslag is dit onduidelik of die ministers, veral dié van die polisie, verdediging en staatsveiligheid, toestemming by Ramaphosa, as voorsitter van die nasionale veiligheidsraad, vir hul onderskeie optrede en ingrypings gekry het. Hulle het op eie inisiatief na byvoorbeeld KwaZulu-Natal gegaan en operasionele sentrums daar op die been gebring.

Dit lyk boonop of die ministers meer regstreeks by intelligensie- en operasionele werk betrokke was en die indruk gewek het dat hulle hul magte oorskry of ingemeng het.

Verskeie mense is ná afloop van die oproer in hegtenis geneem, maar die paneel sê die feit dat geen “organiseerders of werklike aanhitsers aangekeer is nie, is rede tot kommer”.

“Indien die president intelligensie oor die aanhitsers ontvang het, is die vraag waarom hy nie die land die versekering gegee het dat die regering gaan optree nie.”

Die verslag lui voorts dat die president in ʼn krisistyd “die regering moet lei in die kommunikasie van ʼn enkele, duidelike boodskap oor wat gebeur, hoekom dit gebeur en wat die regering daaraan doen”.

Ramaphosa het die paneel opdrag gegee om te bepaal of die reaksie van die land se veiligheidsdienste tydig, gepas en voldoende was. “Die antwoord hierop, wat die polisie en die intelligensiedienste betref, is ʼn onomwonde nee.

“Talle redes is aangebied vir hierdie mislukking, maar uiteindelik het hulle versuim om die nodige te doen om lyf en lewe en eiendom te beskerm.”

Uitvoerende gesag moet boet

Die paneel bevind dat verskeie redes hiervoor aangevoer word, maar dat die uitvoerende gesag ook deels skuld dra en aanspreeklikheid moet aanvaar vir die gebrek aan leierskap.

Hulle beveel onder meer aan dat die aanstellingsprosedure vir ʼn nasionale polisiekommissaris moontlik gewysig moet word en dat beleid oor gemeenskapspatrollies in teenmisdaadoperasies verfyn moet word.

“Daar is meriete in gemeenskappe wat saam met die polisie werk om misdaad te beveg, maar daar is ʼn rede hoekom die staat in ʼn demokrasie ʼn monopolie oor die gebruik van mag het. Die oorgang van gewapende gemeenskapspatrollies tot boendoegeregtigheid kan vinnig wees, soos tydens die Julie-oproer gesien is.”

Die paneel sê ook maatskaplike verandering moet plaasvind. “Dit kan nie wees dat daar drie dekades ná ons demokrasie steeds diep rasgegronde armoede en ongelykheid in ons samelewing is nie. Sonder ʼn einde of ʼn omkeer van die omstandighede gaan ons net groter onveiligheid sien wat beteken meer hulpbronne moet na veiligheidsingryping herlei word.”

Talle mense voer aan die vraag is nie of daar meer oproer en geweld gaan plaasvind nie, maar wanneer dit gaan gebeur, lui die verslag.

Lees die volledige verslag hier.