Woorde wat kwel

Argieffoto

Steve Biko skryf in sy boek, I write what I like, soos volg: “The most potent weapon in the hands of the oppressor is the mind of the oppressed.”

Wat is die rol wat die gebruik van sekere woorde op ander het?

Dié vraag word nou weer indringend gevra nadat dit geblyk het die moordenaars van ’n jong paartjie, wat net ’n selfoon in die proses gesteel het, het die woord mlungu/umlungu (meervoud) uitgeroep het tydens die aanval.

Het hulle die Xhosa-/Zoeloewoord gebruik om bloot na wit mense te verwys, of is hulle as “wit skuim” uitgeskel?

Uit die konteks is dit taamlik duidelik dat iets soos “wit skuim” bedoel is, en dat rassisme in dié geval onderliggend was. Daar is bedoeling in woorde, ongeag of die woorde oorspronklik beledigend bedoel was of nie.

Die k-woord wat soveel ontsteltenis veroorsaak, het oorspronklik nie ’n beledigende betekenis gehad nie, maar dit is algemene kennis dat swart mense wêreldwyd dit so ervaar. Hoekom dit gebeur het – of wit mense dit aanvanklik as skelwoord begin inspan het, of swart mense dit eerste as sodanig begin ervaar het – is moeilik om te bepaal. Een teorie is dat die k-woord baie klink soos nkafine, die Zoeloewoord wat “lafaard” sou beteken. Volgens die Wêreldspektrum se agttalige woordeboek vertaal “lafaard” nie in een van Suid-Afrika se agt belangrikste tale as dié woord, of enige soortgelyke woord nie. Ook die woord “heiden,” waarvan die k-woord glo afgelei is, werp geen lig in die agt tale nie.

Alvorens na die meer waarskynlike verklarings gekyk word oor waarom mlungu/umlungu skelnaam-betekenisse gekry het, word op ’n ooglopende teenstelling gewys. Mlungu/umlungu word in Sesotho en Tswana vertaal met lekgowa of makgowa. Princess Magopane en Lindokuhle Mdabe skryf in die Daily Maverick die volgende: “It has become common for middle-class black people to be addressed or referred to as lekgowa or makgowa (a term used in Setswana and Sesotho to denote a white person/people). This labelling is often done by people who are not middle class, so for example, while at a petrol station, an attendant will address you as lekgowa (white person); at an intersection, someone will come humbly to your window to ask you for some food or a donation – if you give him the time of day, he will thank you as lekgowa laka; your domestic worker, will refer to you as madam or lekgowa laka to those she confides in.”

Volgens hierdie skrywer se vrou, Joan, wat van kindsbeen af vlot in Sesotho is en dit ook tot op vierdejaarsvlak aan die destydse BOK geneem het, is die Sotho-woorde lekgowa ofmakgowa se betekenis dieselfde as mlungu/umlungu, beide in gewone en aangepasde betekenis, dit wil sê as skeldnaam en wat as”wit skuim” vertaal kan word. Sy was onbewus daarvan dat die woorde nou ook as term vir middelklas swart mense bedoel word. Sy was wel bewus daarvan dat swart mense wat “witmense se gewoontes” aangeleer het, so uitgeskel sou word, soos wanneer ’n swart huiseienaar ander swart mense wat op sy sypaadjie rommel strooi, daaroor sou aanspreek, dan terug geantwoord sou word dat hy nie sy “witmensmaniere” op hulle moet kom

uithaal nie. Spesifiek hierdie woorde word dan gebruik.

Die term, wit skuim, het klaarblyklik ook onskuldig ontwikkel. Vroeër jare het heelwat skepe aan die kus van Pondoland (’n Xhosastam) uitgespoel, en die oorlewendes is met die plaaslike bevolking geassimileer. Die wit skuim het bloot na die skuim van die branders verwys.

Met die ontstaan van Fanagalo, hoofsaaklik as myntaal, en die baie Xhosas wat op die myne gaan werk het, is mlungu/umlungu ook in Fanagolo opgeneem. Die betekenis was aanvanklik ook bloot “wit persoon/wit mense”, maar het later ook die woord geword waarmee na “the boss” verwys is. Met bestuurs- en rasseverhoudinge wat nie altyd na wense was nie, het dit gou ook ’n negatiewe betekenis gekry. Via Fanagolo het dit gou na ander tale versprei, ook na tale van buite Suid-Afrika.

Dit is interessant dat die moordenaars van die paartjie hierbo verwys, volgens berigte moontlik Zama-Zamas is. Dit is heel moontlik dat hulle, of van hulle, dus in ’n stadium mynwerkers was, en die woord via Fanagalo opgetel het. Hoewel die myne Fanagalo met Engels vervang het, dui verskeie berigte daarop dat Fanagalo nie as gebruikstaal verdwyn het nie, en danksy die baie buitelanders selfs floreer. Dit het byvoorbeeld ’n handelstaal in die KwaZulu Natal se middellande geword.

Hoe dit ook al sy, die kanse bly goed dat die moordenaars bedoel het om die woorde as haatspraak te gebruik.

Uit heelwat inskrywings op die internet blyk dit dat baie witmense wat die woorde ken, dit outomaties as haatspraak teen hulle ervaar, ook in gevalle waar dit klaarblyklik onskuldig bedoel is. ’n Vrou, wat gehoor het hoe die personeel van ’n restaurant voor die voet so na wit kliënte verwys het, wou byvoorbaat verontwaardig weet hoe dié personeel nog die vermetelheid kan hê om fooitjies te verwag.

As in gedagte gehou word dat mlungu/umlungu en lekgowa/makgowa wél dikwels as beledigend gebruik word, en sommige wit mense dit nét as beledigend ken, beteken dit om die gebruik as bydraer tot rassespanning uit te skakel, daar heelwat voorligting gedoen moet word. Dit is ’n tweesnydende swaard. Die woorde, Kill the Boer, kill the farmer, is vanuit die staanspoor deur wit mense as rassistiese haatspraak beskou. Eers op appèl het die Menseregtekommissie toegegee dat dit inderdaad haatspraak is. Van die ANC se kant is die wêreldbeker-sokkerstadion in Polokwane na die hoofdrywer, Peter Mokaba, vernoem. Heelwat meer wedersydse sensitiwiteitsopvoeding is nodig.

• Hierdie meningstuk het in die jongste uitgawe van die Afrikanerbond se nuusbrief verskyn.