Die olifant in die kamer se naam is ras

Helen Zille, premier van die Wes-Kaap (Foto: ANA)

Die arme DA. Om tussen ’n hamer en ’n aambeeld te beland, kan pynlik word.

Dis wat op die oomblik met Suid-Afrika se naasgrootste party aan die gang is. En dit beloof niks goeds vir sy ambisie om die heel grootste party te word nie.

Die olifant in die kamer se naam is ras. Soos ras die hele Suid-Afrikaanse politiek verskeur, verskaf dit ook die splytswam in die DA.

Helen Zille se aankondiging dat sy tot die aktiewe politiek wil terugkeer, het die party se leier, Mmusi Maimane, waarskynlik soos ’n nat vadoek in die gesig getref.

Formeel stel Zille haar slegs beskikbaar vir die pos van voorsitter van die DA se federale raad. As sy ewenwel die pyp rook, so moet Maimane waarskynlik vrees, kan sy hóm ook as leier van die party uitdaag.

Sy het weliswaar in ’n lang onderhoud met Rapport gesê sy sal Maimane steun as sy voorsitter word, maar sy het dit ook met ’n betekenisvolle stelling aangevul: Toe sy as leier uitgetree het, het sy gemeen haar opvolger móét swart wees, maar nou dink sy nie meer die ras is belangrik nie.

Waarmee sy éintlik sê die leier kan ook wit wees (en dus ook dalk sy self?).

Die DA en sy liberale Prog-voorvaders het van die begin af met ’n dilemma te make gehad. In welke mate moet hulle hul politiek deur ras laat beïnvloed?

Alan Paton se Liberale Party het homself in 1968 opgehef, eerder as om gehoorsaam te wees aan die Wet op Onbehoorlike Inmenging. Dié wet het politieke partye verbied om veelrassige lidmaatskap te hê, en dit het teen die Liberale se beginsels ingedruis.

Die Progge, in die Suid-Afrikaanse konteks van destyds ook behoorlik liberaal, het verkies om pragmaties te wees. Die Progge sou vir veelrassigheid veg, maar moes dus aan die praktiese politieke stryd meedoen – en moes gevolglik toegee aan die apartheidswet.

Met die verslapping van apartheid in die jare tagtig en negentig is ook dié wet op die ashoop gegooi. Trouens, die Grondwet bepaal nou by implikasie dat dit verbode is om lidmaatskap tot net een ras te beperk.

Vir ’n party soos die ANC is ras nie regtig ’n probleem nie. Die party het deur die jare van ’n beweging waaraan slegs swart mense mog behoort, ontwikkel tot ’n volledig nierassige groep.

Bowendien vorm wit mense ’n minimale persentasie van die ANC se lede en ondersteuners. Dis oorweldigend ’n swart party met ’n beduidende minderheid bruin mense en Indiërs.

Terug na die DA. Die afskaffing van apartheid het nie regtig die rasprobleem hier opgelos nie.

Die party het te make met ’n dilemma wat in die Suid-Afrikaanse bevolkingsamestelling opgesluit is. Die geskiedenis bring mee dat die DA en sy voorouers se nierassigheid altyd beperk is deur die feit dat dit meestal wit liberales was wat hulle ondersteun het.

As die DA ooit wil hoop om meer as ’n opposisieparty te word, moet hy die meeste stemme in ’n verkiesing kan monster. Dit beteken dat hy die meeste swart mense se steun moet kry.

’n Kragtige argument wat die ANC (en EFF) tot dusver teen die DA gebruik het, is dat dit die party van die wittes is (of, as jy regtig giftig wil wees, die Boere). Tot betreklik onlangs was die agtereenvolgende leiers almal wit, en dit geld ook vir die res van die leiding.

Vandaar Zille se logika: Die party sal “swarter” moet word as hy die regeringsmag van die ANC wil afneem. Vandaar dat sy Maimane grootgemaak het om by haar oor te neem.

Maar nou is daar twee probleme.

Een: Maimane is grotendeels ’n mislukking. Ná ’n briljante toespraak in die parlement waarin hy die korrupte pres. Jacob Zuma skitterend gekruisig het, het hy toenemend weggesak.

Meer nog, die party het na links begin beweeg in ’n poging om ANC-ondersteuners se stemme te trek. Dus is nuwe standpunte oor sake soos regstellende aksie, die afskaling van Afrikaans as openbare taal en diskriminasiesake (onthou u die skooldebakel van Schweizer-Reneke?) ingeneem.

Dit het nie die gewenste uitwerking gehad nie. Enersyds was daar in die laaste algemene verkiesing geen sprake van ’n deurbraak onder swart kiesers nie; andersyds het veral Afrikaners in taamlike getalle na die VF+ oorgeloop.

Tweedens, die spreekwoord lui: Sukses het vele vaders, maar mislukking is ’n weeskind. Dus word die relatiewe mislukking van die DA by die stembus veral op één mens se brood gesmeer, die leier, Mmusi Maimane.

Suid-Afrika, synde ’n land waar ras steeds ’n uiters belangrike – dalk deurslaggewende – rol speel, word die kleur van Maimane se vel nou weer belangriker. Dis nie dat mense rondbasuin dat Maimane swart is en dat hy dus ’n mislukking is nie, maar onwillekeurig speel dit ’n rol hier in mense se agterkoppe.

Dit vind praktiese neerslag in ’n toenemende verdeeldheid in die party tussen konserwatiewe, liberale en Afrika-nasionaliste. Eersgenoemde twee groepe kom voort uit die ou Nasionale Party en die Progge; laasgenoemde uit die ANC.

Wat dit ’n verskeurende potensiaal gee, is dat die eerste twee groepe oorwegend wit en bruin is, en laasgenoemde oorweldigend swart. Daar het ons dus die olifant in die kamer geïdentifiseer, en sy naam is ras.

Moet my nie verkeerd verstaan nie. Ek pleit nie vir of teen ras as faktor om mense te identifiseer nie.

Mmusi Maimane en Helen Zille.

As politieke kommentator neem ek eenvoudig nugter waar: Al is dit waar dat identiteit veel ingewikkelder is as bloot iemand se velkleur, speel dit in die praktyk tog ’n rol.

Die morele ideaal is, soos Martin Luther King in sy beroemde “I have a dream”- toespraak gesê het, dat elke individu op grond van sy kwaliteite beoordeel word, pleks van sy velkleur (waaraan hy in elk geval niks kan verander nie). Dit is ook verkeerd dat mense se plek en regte in die samelewing deur hul ras bepaal word.

Tog bly ras blykbaar ’n faktor tussen mense – wit én swart – se ore. Dit sien jy toenemend ook in die DA, ’n party met ’n uitgesproke nierassige agtergrond.

As selfs die DA nie in eie geledere kan wegdoen met ras nie, hoe gaan die res van die rasbehepte Suid-Afrika daarin slaag?