Nuuskommentaar: Is kritiek op howe vir ‘ongrondwetlike uitsprake’ geregverdig of minagting van die hof?

Argieffoto

Kritiek op die howe in Suid-Afrika is nie nuut nie, en ongelukkig dikwels behoorlik geregverdig. Maar gaan howe nie van hul waardigheid, en dus gesag om regspraak te lewer ontneem word as Jan Rap en sy maat, of liewer professor, joernalis en advokaat, geregverdig kan mond uitspoel nie? Of moet daar nie eerder gesorg word dat regters nie ideologies tot ongrondwetlike uitsprake uitrafel nie? Die Konstitusionele Hof se uitspraak in Gelyke Kanse se saak teen die US het ’n sweer oopgedruk.

As jy moontlik gedink het dit is na ’n aardskuddende hofsaak amper nie meer moontlik om minagting van die hof te pleeg nie, is jy verkeerd. Gaan Google maar “minagting van die hof” – dit is kort-kort in die nuus, en baie van hierdie berigte handel oor gevalle die afgelope paar jaar, 2019 ingesluit. Trouens, ’n regter het opgemerk dat daar ’n toename in die jongste tyd in hierdie soort sake is, en die Konstitusionele Hof het in 2017 nog ’n uitspraak gelewer waarin die ander howe se “voorkeur” vir tronkstraf eerder as die keuse van ’n boete vir dié oortreding gekritiseer is – dit nadat die hooggeregshof én die appèlhof appèl geweier het, en die Konstitusionele Hof per petisie genader is.

Trouens, daar is soveel akademiese literatuur oor wat minagting van die hof is dat dit onmoontlik is om dit selfs net naastenby volledig te omskryf – en selfs dan is daar gate wat om groter duidelikheid roep. Uit sommige beskrywings kom dit voor of die hof net iemand wat regstreeks by ’n spesifieke saak betrokke is, en wat ongeregverdigde kritiek lewer, en spesifiek ’n hofbevel minag, vir minagting kan skuldig bevind en vonnis. Sou dit dan beteken iemand wat byvoorbeeld in ’n lesersbrief of koerantartikel sy mond oor beweerde mistastings van ’n regter of die regstelsel uitspoel dit maar straffeloos kan doen?

Of, soos in die geval van die Reitz-vier-saak, waar ’n uitstellanddros ’n beroep op die media en politici doen om nie ’n moontlike uitspraak vooruit te loop nie. Presies die daaropvolgende Sondag plaas ’n groot koerant ’n brief waarin ’n leser na hulle verwys as skurke. Die persombudsman het geoordeel die koerant het niks verkeerds gedoen nie, dus nie amptelike of nie-amptelike minagting van die hof gepleeg het nie.

Kritiek op hofuitsprake of selfs ander optredes van regters en landdroste is iets wat lankal gereeld voorkom. In die proses word die fama (goeie naam) van die hof gereeld vertrap. Hierdie kritiek moet egter ongeregverdigde kritiek wees om vir benadeling van regsgoed in aanmerking te kom. ’n Prima facie (met die eerste oogopslag) beoordeling laat dit lyk dit of die kritiek op die Konstitusionele Hof soms nie net geregverdig is nie, maar noodsaaklik.

Of dit strafregtelik vervolgbaar is om vir minagting van die hof of soortgelyk tereg te staan al is ’n mens nie by ʼn bepaalde saak betrokke nie, is egter nie in hierdie bespreking ter sake nie. Die persepie dat ’n mens nogtans in die sop kan beland het dekades lank baie mense wie se monde of hande gejeuk het om die persone wat die Grondwet met waardigheid moet onderhou, se koppe deeglik te was, weerhou daarvan om so te maak.

Die opvatting is moontlik gebore uit die regsbeginsels van ex facie curiae naas in facie curiae. Normaalweg beteken die ex die minagting is buite die sig van die voorsittende beampte gepleeg, (maar in minstens sommige lande deur die presedentereg uitgelê om alles op die perseel van die hofgebou as in te beskou), en dus te tel as wat in die sig van die voorsittende beampte te gebeur het. Volgens ’n regsmening kan ex facie curiae ook die belediging van die hof insluit al is die persoon wat geskraap word nie ’n party nie.

Twee onlangse artikels, oor dieselfde saak en dieselfde hof, naamlik die Konstitusionele Hof, sou die “ou mense” wat ’n heilige ontsag vir die howe en hul mag om ’n man se turf te laat sit, oor kritiek of versuim om uitvoering aan hofbevele te gee, se hare laat regop staan het. Die eerste artikel, deur die bekende joernalis en geskiedkundige, dr. Leopold Scholtz, en ’n tweede wat pas deur prof. Koos Malan, regsgeleerde van Tuks geskryf is, het die outeurs hul monde behoorlik, maar tegnies baie sekuur deur die slaggate oor die hof uitgespoel na aanleiding van die uitspraak in die Gelyke Kanse se saak teen die US. Hoewel daar aandag geskenk word aan die skynbaar onetiese optrede van die rektor, prof. Wim de Villiers, en intussen afgetrede regter Edwin Cameron – wat sedertdien tot kanselier verkies is, gaan die kritiek verder.

Daar kan nie twyfel wees dat die regters se sale erg gekneus sou wees deur opmerkings soos dat die regters van die Konstitusionele Hof wat veronderstel is om die Grondwet te bewaak, besig is om dit te verkrag nie. Malan skryf weer dat die regters van die Konstitusionele Hof in ’n reeks onlangse uitsprake as getroue agente van transformasie (regeringsbeleid) ontpop het. Ook dit bring nie salf vir die sale nie.

Hoewel die woord “transformasie” nie in die Grondwet voorkom nie, is die toepassing daarvan (bo minderheidsregte wat wel kol-kol neergepen is) “verduidelik” dat die ganse Grondwet ’n “transformasiedokument” is. (’n Massa ander wette handel oor transformasie, sommiges selfs in die titel, en handel oor bykans enige moontlike saak, maar die Grondwet self swyg.)

Kritiek op die Konstitusionele Hof is ook nie nuut nie. Die FW de Klerk-stigting het jare gelede reeds ’n hele paar sake gelys wat die stigting meen die hof mee geblaps het. Malan noem nou ook twee ander sake wat kritiek ontlok het, naamlik dié van Renate Barnard en dié oor minerale regte.

In aansluiting hierby, met ’n effens ander fokus, was ’n toespraak van dr. (adv.) Jan Heunis, voorsitter van die US se konvokasie waarin hy sy mond goed oor die kommunikasie tussen Cameron en De Villiers, uitgespoel het. ’n Ondersoek van De Villiers se beweerde wangedrag word na verwagting binnekort voltooi. Hy beskuldig De Villiers ook daarvan dat hy “nie die waarheid” gepraat het oor die konvokasie se beweerde toestemming dat Cameron as kanselier aangestel kan word nie.

Die kritiek op die howe is egter nie net tot “regses” of wit mense beperk nie. Uit swart geledere is daar ook gereeld ’n foutvindery met howe. Weliswaar is die kritiek uit swart geledere heeltemal anders gemik, en weerspieël ʼn gans ander narratief.

Minagting van die hof is juis as strafregtelike oortreding ingestel om die waardigheid van die howe te beskerm, want slegs dan kan hulle die Grondwet en ander wette doeltreffend en met die nodige gesag toepas. Alles goed en wel, maar wat as die howe nie daardie waardigheid verdien nie? As wit, swart, bruin en die slagoffers van xenofobie respek vir die howe verloor? Dan gaan die toepassing van minagting van die hof as die beskerming van die onreg beskou word. En dit gebeur reeds, soos plakkers buite ’n woonstelblok wat uitgesit is omdat hulle nie die regmatige bewoners is nie. Maar hul eie saak, naamlik of die munisipaliteit nie dalk kontrakbreuk gepleeg het om ander mense daar te plaas as dié waaraan dit beloof is nie, het skynbaar nie die aandag gekry wat dit verdien nie. Prima facie lyk dit of die hof opgetree het sonder dat die ander kant van die saak aangehoor is. Omkopery is moontlik nie net straffeloos gelaat nie, maar stilswyend toegelaat.

Die reg om regters te kritiseer wat hul posisies om ideologiese of politieke redes misbruik kan nie onderdruk word nie – dit is onversoenbaar met ware grondwetlike demokrasie, én met regspraak wat op natuurlike geregtigheid gerig is. Maar dis nie so maklik om ’n regter te laat vasvat nie. Dink maar hoe lank het dit geneem om regter Nkola Motata te straf – nadat hy afgetree het en intussen vol salaris gekry het, en die proses teen regter John Hlope, hoofregter van die Wes-Kaap hoegenaamd aan die gang te kry.

So ’n klein bietjie sinisme oor die grondwetlike bepaling van almal gelyk voor die gereg. Of sou dit ook anti-transformatief wees?