Ramaphosa is nie ʼn leier

President Cyril Ramaphosa (Grafika: Maroela Media)

Dit voel soos ʼn eeu gelede wat mnr. Cyril Ramaphosa as die land se president verkies is en daar “Ramaforia” in sekere kringe geheers het. Daardie tyd is lankal verby, en daar heers ʼn wye teleurstelling in sy leierskap. Die onlangse kabinetskommeling het weer bevestig mnr. Ramaphosa laat nie ʼn kans verbygaan om ʼn kans te laat verbygaan nie.

Sy gebrek aan daadwerklike optrede om die land se groeiende krisisse met mag en mening aan te pak, het selfs van sy getrouste aanhangers in die media vervreem. Die kommentators wat hom voorheen deur dik en dun verdedig het, is deesdae verslae en stil.

Die gewildste verskoning wat vir jare vir sy gebrek aan leierskap aangevoer is, is dat hy nie die nodige mag gehad het om op te tree nie. Hy speel die “lang spel” moes ons tot vervelens hoor. Maar die feit is dit was nooit waar dat hy nie die mag gehad het nie. Die president van die land het geweldig baie mag. Die beste, of slegste, voorbeeld van presidensiële mag is om te kyk hoe Jacob Zuma die land tot op die rand van die afgrond gesleep het.

Dis eienaardig dat die rede waarom mnr. Zuma so magtig was dat hy ʼn land ten gronde kon rig, feitlik nooit bespreek is nie. Die basis van sy bykans onbeperkte magsposisie was sy uitgebreide magte ingevolge die Grondwet wat sy magsmisbruik moontlik gemaak het. Jacob Zuma se vernietigingswerk was die voorsienbare gevolg van die buitengewone magte wat die Grondwet aan die presidentsamp verleen. Die belangrikste faktor wat sy onbeheerste korrupsie moontlik gemaak het, is die omvattende grondwetlike magte om sleutelaanstellings in die land te maak.

Aanstellingsmagte

Hierdie stelselprobleem is al in 2014 vierkantig op die tafel geplaas deur die voormalige adjunkhoofregter, Dikgang Moseneke. Hy het destyds in ʼn lesing by Unisa oor die stand van grondwetlike demokrasie die vraag gestel of ʼn magtige presidensiële stelsel werklik in die beste belang van die land is. Regter Moseneke het daarop gewys dat die gloeiende praatjies oor die grondwet op al die grondwetlike regte en vryhede fokus. Daar word egter baie min gesê oor die toewysing van mag – wat nie optimaal bevorderlik is vir demokrasie nie. Regter Moseneke het voorgestel dat hierdie magstoewysing hersien sal moet word, wat tot dusver nie veel aandag gekry het nie.

Regter Moseneke het beklemtoon dat die Grondwet en ander wetgewing ʼn merkwaardige hoeveelheid aanstellingsmagte aan die president verleen. In enkele gevalle is die parlement en ander staatsinstellings medeverantwoordelik, maar in die meeste gevalle berus die mag uitsluitlik by die president.

Regter Moseneke het gesê na wat hy verneem het, was die onderhandelaars wat tydens die afhandeling van die finale Grondwet by geskille oor aanstellingsmagte betrokke was, heeltemal gelukkig om daardie magte aan die destydse ampsbekleër, president Mandela, oor te laat. Hulle het hom vertrou om die regte ding te doen. So het geweldig baie mag beland in die hande van sy opvolgers, wat nie almal “die regte ding” doen nie, om dit sagkens te stel.

Posbekleërs

Moseneke het van die belangrikste presidensiële aanstellingsmagte (wat terselfdertyd ook ontslagmagte is) uitgespel, wat die Zumafikasie van die land moontlik gemaak het. Dit behels onder meer die volgende poste:

• die adjunkpresident, wat nie soos in ander lande verkies word nie;
• ministers en adjunkministers;
• alle ambassadeurs;
• die hoofregter en adjunkhoofregter ná oorleg met die Regterlike Dienskommissie;
• alle regters op advies van die Regterlike Dienskommissie;
• die hoofde van talle openbare sleutelinstellings soos die nasionale direkteur van openbare vervolging, die openbare beskermer, die ouditeur-generaal, lede van die Menseregtekommissie, die Onafhanklike Verkiesingskommissie op aanbeveling van die Nasionale Vergadering, asook die ander artikel 9-grondwetlike instellings wat die demokrasie moet bevorder;
• kommissarisse van die Staatsdienskommissie, wat staatsamptenare aanstel;
• hoofde en bevelvoerders van die weermag;
• die polisiehoof;
• die hoof van die Intelligensiediens; en
• die hoofde van die Reserwebank, die Belastingdiens en die Onafhanklike Kommunikasie-owerheid.

Regter Moseneke het ook ʼn aantal wetgewende instrumente bespreek waarkragtens die president verdere aanstellings kan maak, soos die statistikus-generaal, die president en adjunkpresident van die Reserwebank, die kommissaris van die inkomstediens, die lede van die belastinghof, en die lede van die Onafhanklike Kommunikasie-owerheid van Suid-Afrika.

Selfs in gevalle waar die president belangrike aanstellings in oorleg met die parlement of ander staatsinstellings moet maak, gee die president se voorkeur in die praktyk die deurslag.

Openbare ondernemings

Die hoofde van die land se 715 openbare ondernemings soos Eskom, die SAL, die SAUK, Transnet, Denel, die Poskantoor en andere word aangestel deur die betrokke minister, wat op sy of haar beurt deur die president aangestel word. Die minister vra die kabinet en die president se goedkeuring vir aanstellings van die hoofde van die openbare ondernemings, wat die president regstreekse mag of inspraak in aanstellings gee. Om dubbeld seker te maak, keur die “ontplooiings-komitee” van die ANC se Nasionale Uitvoerende Komitee vooraf eers die betrokke aanstelling goed.

Daarom is Moseneke se kernvraag hoe die aanstellings van openbare demokratiese instellings beskerm kan word teen die voorkeure, giere en grille van die individu wat die aanstellings maak. Die groot vraag is veral ook hoe hierdie aangesteldes hulle grondwetlike mandaat kan uitvoer om die uitvoerende gesag aanspreeklik te hou as hulle juis deur die president aangestel is. Regter Moseneke se voorspelling dat hierdie gevaarlike magskonsentrasie die land groot skade kan berokken, is in Zuma se tyd reg bewys.

Ramaphosa

Maar waar mnr. Zuma rampspoed met sy optrede veroorsaak het, veroorsaak mnr. Ramaphosa rampe deur bykans niks daaraan te doen nie. Hy het nou al vir jare nie sy magte gebruik om goeie aanstellings in sleutelposte in die land te maak nie. Inteendeel, dit lyk of hy vasberade aanhou om persoonlike- of party-lojaliste aan te stel, ongeag baie van hulle se bewese onbekwaamheid of betrokkenheid by korrupsie.

Miskien is hy ten beste opgesom deur wat ʼn ontnugterde voormalige ANC-ondersteuner vir my gesê het: “Mnr. Zuma was ʼn swak leier, en mnr. Ramaphosa is nie ʼn leier nie”.

Daarom laat hy ʼn hele land ly, eerder as om te lei.