Wat is die kanse vir ʼn Afrikanerstaat?

(Argieffoto: Pixabay)

In die vorige twee artikels is daar gekyk na die ontstaan van state en onderskeid getref tussen veral Europese state, wat oor eeue organies ontstaan het, en Europese kolonies, wat hulle onafhanklikheid deur ʼn anti-koloniale stryd verkry het.

Suid-Afrika is ook ʼn voormalige kolonie, maar verskil van die meeste kolonies in die opsig dat dit ook ʼn prominente inheemse wit bevolking het en daarom reeds vroeër as ander kolonies selfbestuur gekry het.

Verder is Suid-Afrika se koloniale geskiedenis ook ouer, met meer skakerings as die van die ander kolonies in Afrika: dit was reeds in die laat 17de eeu ʼn Nederlandse kolonie oftewel ʼn handelspos van die Nederlandse Verenigde Oos-Indiese Kompanie (VOC) en vanaf die vroeë 19de eeu ʼn Britse kolonie. Dit geld egter net vir die Kaap self, die binneland is eers veel later ontdek en getem.

In die tweede helfte van die 19de eeu het binne Suid-Afrika reeds vroeë voorbeelde van onafhanklike state bestaan, naamlik die twee Boererepublieke − Oranje-Vrystaat en die Zuid-Afrikaanse Republiek. Ten spyte van hulle relatief kortstondige bestaan van sowat 50 jaar was dit tot in die 21ste eeu ʼn bron van inspirasie vir ʼn onafhanklike Boere- oftewel Afrikanerstaat. Die twee Boererepublieke is na die Anglo-Boereoorlog van 1899-1902 as provinsies ingesmelt in die groter geheel-Suid-Afrika onder Britse beheer, wat egter reeds in 1910 as Unie van Suid-Afrika selfbestuur verkry het. Die Afrikaner se strewe in die 20ste eeu was nie meer om hulle vryheid in een of meer Afrikanerstate te herwin nie, maar om die Unie van Suid-Afrika tot hulle voordeel te gebruik: ʼn projek wat baie suksesvol was, in so ʼn mate dat Suid-Afrika vanaf 1961 met die republiekwording in elke opsig onder beheer van die Afrikaner was en na hulle idees gevorm is, al het hulle die land met vele ander volke gedeel. Die idee van ʼn Afrikanerstaat het eers in die laat 20ste eeu, toe die magsverlies op die horison was, weer na vore gekom. ʼn Onderhandelde partisie as alternatief tot apartheid, aan die een kant, en ʼn swart, sosialistiese magsoorname, aan die ander kant, is in akademiese kringe wel al vir ʼn geruime tyd gedebatteer.

ʼn Idee waarvoor die tyd nog nie ryp was

Die strewe na ʼn eie Afrikanerstaat het altyd die dilemma gehad dat, wanneer die politieke omstandighede dalk gunstig was, die steun daarvoor gering was; en toe die steun daarvoor opgetel het, die omstandighede daarvoor nie meer gunstig was nie.

Toe die Nasionale Party, wat gebiedskeiding voorgestaan het, aan bewind was, het die Afrikaners die hele Suid-Afrika as hulle vaderland beskou en op elke plek betreklik goeie lewensomstandighede gehad en hulle taal en kultuur as beskerm gesien. Later, met die dreigende magsverlies en die onderhandelinge oor die nuwe, swart oorheersde Suid-Afrika, was daar ʼn (skraal) moontlikheid, sou die Afrikaner saamgestaan het, om selfbeskikking in ʼn deel van die land te onderhandel; die steun was egter nie daar nie.

In die 1970’s is die moontlikheid van ʼn eie Afrikanerstaat die eerste keer ernstig binne die dinkskrum SABRA (Suid-Afrikaanse Buro vir Rasse-Aangeleenthede) gedebatteer, maar die regering van John Vorster was nie daarvoor te vinde nie. Die beleid van territoriale skeiding was onveranderd dat swart gebiede uit Suid-Afrika uitgesny moet word om die land sodoende “witter” te maak. Die geweldige demografiese groei van die swart bevolking is daarby nie voldoende in berekening gebring nie. In die 1980’s, veral met die inwerkingstelling van die nuwe grondwet van 1984, wat die idee van territoriale skeiding effektiewelik tersyde gestel het, het ʼn groep binne SABRA en die Konserwatiewe Party (KP) openlik die idee van ʼn eie Afrikanerstaat bepleit en deur die Vereniging van die Oranjewerkers selfs eerste praktiese uitvoering daaraan gegee. Die steun op grondvlak het egter ontbreek, selfs onder Afrikaners, en die NP regering het meer en meer wegbeweeg van die idee van gebiedskeiding heen na een verenigde Suid-Afrika met groepsregte. In die 1990’s, met die ontbanning van die ANC, het die skaal nog sterker geneig na sentralisasie en die samevoeging van alle territoriale onderdele soos die onafhanklike en outonome tuislande tot een “onverdeelde, verenigde en demokratiese (bedoelende sosialistiese) Suid-Afrika”, volgens die ANC.

Nogtans het die beweging vir ʼn Afrikanerstaat die geleentheid gehad om binne Kodesa (Konvensie vir ʼn Demokratiese Suid-Afrika) hulle saak te stel. Hulle is egter erg verswak deurdat die KP as amptelike opposisie (en by tye ʼn ernstige kompetisie vir die NP-regering) nie aan die beraad deelgeneem het nie en geen plan vir ʼn post-apartheid-Suid-Afrika gehad het nie. In die vorm van die Afrikaner-Volksfront (AVF), in bondgenootskap met swart tuislandleiers selfs nog sterker as COSAG (Concerned South Africans Group), het daar wel vir ʼn kort tyd ʼn beweging ontstaan met die nodige gewig om ʼn Afrikanerstaat te kon beding, selfs met militêre middele. In ruil vir ʼn vreedsame oorgangsproses heen na ʼn swart beheerde Suid-Afrika, sou die AVF ʼn Afrikanerstaat of ten minste ʼn outonome gebied kon beding het mits die Afrikanerstaat in die gebied was wat Avstig en SABRA voorgestel het: in die Noordwes-Kaap, wat sonder té groot ekonomiese en demografiese ontwrigtings uit Suid-Afrika uitgesny kon word.

Of dit dan werklik tot ʼn Afrikanerstaat sou ontwikkel het, is wel ʼn ander vraag. Met die skeuring van die AVF en die haastige stigting van die Vryheidsfront onder generaal Constand Viljoen kort voor die algemene verkiesing van 1994, het die posisie van die voorstanders van ʼn Afrikanerstaat verder verswak. Die laaste kans om dalk nog iets soos ʼn Afrikanerstaat te kon beding het, was in die eerste termyn van die nuwe regering tussen 1994 en 1999 met die Volkstaatraad, ʼn parlementêre komitee bestaande uit volksstaatgesinde Afrikaners wat die moontlikhede ondersoek het. Sou die Volkstaatraad en die Vryheidsfront hulle kragte gebondel het en eenstemmig op die Noordweskaap-korridor besluit het, kon die regering dalk hier toegegee het in ʼn tyd waar akkommodering van die Afrikaner nog as belangrik beskou is.

Geen nuwe idee nie

Die idee om Suid-Afrika volgens etniese of rasselyne te verdeel was voor die hand liggend. Alhoewel veral die blankes oor die hele land versprei is en nêrens ʼn meerderheid vorm nie, is swartmense weens die geskiedenis en trekbewegings in die Noorde en Ooste van die land gekonsentreerd. Indien Suid-Afrika in twee dele verdeel sou word, soos onder andere die Duitse wetenskaplikes Baron Klaus von der Ropp und Jürgen Blenk in die 1970’s voorgestel het, sou dit sin maak om ʼn lyn van Port Elizabeth oor Bloemfontein tot Sishen/ Kuruman en die Botswana-grens te trek, met wit mense en bruin mense suid-wes van die lyn in die meerderheid, en swart mense noord-oos van die lyn in die meerderheid. Die land se ekonomie was en is egter so ineengestrengel en groot getalle wit mense leef juis in die Transvaal en veral in Johannesburg en Pretoria, die ekonomiese hartkamer van die land noord van die lyn, en natuurlik talle swartmense suid van die lyn, dat ʼn verdeling groot ontwrigting sou veroorsaak.

Daar was in elk geval twee kompeterende idees: die van ʼn minderheidstaat vir wit mense (van elke taalgroep) en bruin mense, en die volkstaat- of Afrikanerstaat-idee: ʼn staat vir die Afrikaner, of soms ook Boere genoem, Afrikaanssprekende wit mense, met die oorblywende deel as gemengde staat vir die res. Hier was die sentiment sterk vir die ou Boererepublieke, Transvaal en Oranje-Vrystaat, of ten minste dele daarvan.

Die argument, wat veral deur die Boerestaatparty en later die Volksraad gevolg is, was die regsargument: die twee Boererepublieke was soewereine en erkende state en hulle staatlikheid is wederregtelik en met geweld deur Groot-Brittanje weggeneem. Dit moes dus herstel word deur ʼn regsaksie by die Verenigde Nasies (VN). Dat state kom en gaan en geen onveranderlike reg op ewige bestaan het nie, en dat geen wêreldliggaam kan besluit dat state wat ondergegaan het weer herstel moet word, is daarby buite rekening gelaat.

ʼn Ander denkrigting was om eerder ʼn Afrikanerstaat daar te stel waar die Afrikaner is, wat sou beteken dat dorpe en stede met sterk Afrikanerkonsentrasies omlyn moes word, en dat nie-Afrikaners oortuig moes word om te trek. Dit was die voorstelle vanuit die AVF en ook van dele van die Konserwatiewe Party asook die Oranjewerkers.

Die derde denkrigting was die van prof. Carel Boshoff en die Afrikaner-Vryheidstigting: om ʼn yl bevolkte en ekonomies onaantreklike gebied in die Noordwes-Kaap te kies en dit deur pioniers van die grond af nuut as staat met eie arbeid op te bou na die model van Israel. Alhoewel dit ook nie tot ʼn Afrikanerstaat gelei het nie, is dit so ver die model wat die verste gevorder het en in die vorm van Orania reeds ʼn werkende modelstad met praktiese selfbeskikking het.

Nog ʼn denkrigting is, pleks van ʼn wit rassestaat, ʼn minderhedestaat of ʼn etniese Afrikanerstaat, die stigting van ʼn Afrikaanse taalstaat in die Wes-Kaap, waar Afrikaanssprekende wit mense, oftewel Afrikaners, asook bruin mense saam ʼn aansienlike meerderheid vorm. Verder is die voordeel dat die gebied reeds as aparte provinsie afgebaken is en nie deur die ANC regeer word nie. Die Duitse wetenskaplike, dr. Christian Böttger, het in sy boek Autonomie für die Afrikaanse Nation. Ein Superethnos in Südafrika van 2020 die idee in diepte ondersoek en bepleit. Hy praat van ʼn “superethnos”, bedoelende iets wat ʼn kombinasie van verskillende volke is wat nogtans deur een wesenlike element bymekaar gehou word, in dié geval taal en ʼn gemeenskaplike grondgebied. Met groeiende steun vir groter selfseggenskap, selfs onafhanklikheid vir die Wes-Kaap, is die opsie dalk op die lang termyn die waarskynlikste een, ook omdat dit internasionaal die mees aanvaarbare opsie is.

Alhoewel ʼn Afrikanerstaat tans onwaarskynlik lyk, is die idee geensins dood nie. Trouens, die versugting is daar, maar min mense is bereid om hulle lot in te gooi by iets waarvan die uitkoms onseker is. Soos wat omstandighede verander (en die geskiedenis wys dat dit skielik en onverwags kan gebeur), sal die plan van ʼn eie staat vir Afrikaners vorentoe weer mense kan begeester. So iets kan egter nie ryp gedruk word nie.

Die omstandighede vir ʼn Afrikanerstaat is tans denkbaar sleg: die regering is heeltemal daarteen gekant, ten spyte van ʼn toegewing tydens die grondwetlike onderhandelinge met artikel 235. ʼn Regeringsverandering, waarbinne ʼn pro-Afrikanerstaatparty ʼn sterk rol speel, lyk tans baie skraal. Die internasionale toneel, wat in die vroeë 1990’s nog gunstig vir selfbeskikking was, is vandag totaal ingestel op globalisering en wil eerder met state ten gunste van multinasionale organisasies wegdoen pleks om nuwe state te help skep. Laastens, die Afrikaner het ook nie meer die invloed en mag wat hulle selfs nog in die 1990’s gehad het nie en emigrasie, individualisering en ontstamming het die saak verder vererger. Aan die ander kant lei die ontnugtering met Suid-Afrika en die toenemende hekkies om te kan emigreer tot die besef dat net jy as deel van ʼn volk jou toekoms kan skep. Dit sal weer tot ʼn herwaardering van selfbeskikking lei. Die groei van Orania wys dat die idee werkbaar en toenemend aantreklik is.