‘Korruptes kan nêrens meer wegkruip’ – Ramaphosa

Pres. Cyril Ramaphosa. (Foto: Twitter / Cyril Ramaphosa)

“Diegene wat by korrupsie betrokke is, of wat selfs daaraan dink, moet weet daar is nêrens om meer weg te kruip nie. Staatskaping was ʼn moeilike en donker tydperk, nou moet ons aan die toekoms bou.”

Só het pres. Cyril Ramaphosa Sondagaand gesê toe hy die nasie toegespreek het oor stappe wat die regering gaan doen na aanleiding van die bevindings en aanbevelings van die Zondo-kommissie van ondersoek na staatskaping.

Ramaphosa het aangedui dat die regering die aanbevelings en bevindings van die Zondo-kommissie rakende die aard en omvang van staatskaping in Suid-Afrika aanvaar. Die kommissie het sowat 350 aanbevelings gemaak, met 202 vir kriminele en ander ondersoeke.

“Die stappe wat gedoen gaan word en die implementering van die kommissie se aanbevelings is ontwerp om gebeure van die verlede reg te stel en om die vernuwing van ons samelewing te bevorder. Deur die toepassing van die aanbevelings kan ʼn nuwe blaadjie omgeslaan word in die geveg teen korrupsie.”

Ramaphosa het Saterdag die kabinet se reaksie op die Zondo-kommissie se verslag by die parlement ingedien. Dit is ses jaar ná die voormalige openbare beskermer Thuli Madonsela haar “State of Capture”-verslag aan die parlement voorgelê het.

Die verslag, wat uit ses dele bestaan, is aan die president oorhandig, met die eerste deel wat reeds op 4 Januarie vanjaar oorhandig is. Die finale deel is op 22 Junie oorhandig.

Die die verslag van die kommissie wat staatskaping ondersoek het, het tot die gevolgtrekking gekom dat “daar geen twyfel kan wees dat staatskaping in Suid-Afrika plaasgevind het nie”.

Ramaphosa sê staatsamptenare en entiteite in die private sektor het staatsinstellings “geïnfiltreer” en wydverspreide korrupsie veroorsaak.

“Staatskaping was ’n doelbewuste poging om onwettige aktiwiteite te onderhou en aanspreeklikheid te vermy. Dit is verraad van ons demokrasie, en ’n aanslag op die instellings wat ons gebou het om ons mense op te hef,” sê Ramaphosa.

“Die probleme waarmee ons land vandag te kampe het, het baie oorsake, maar staatskaping het ’n wesenlike bydrae tot baie van ons uitdagings gelewer. Die korrupsie wat in ons land gepleeg is, was ’n misdaad teen die mense van Suid-Afrika. Die geld wat gesteel is, het ons mense van hulpbronne beroof.”

Volgens Ramaphosa het staatskaping voortgegaan ondanks die regering se pogings om dit tot ’n einde te bring.

“Ons sien die uitwerking van staatskaping. In ons verswakte instellings, in die openbare skuld van sommige van ons instellings, in gebrek aan dienslewering.”

Ramaphosa sê gegewe die impak wat bedrog en korrupsie op die land gehad het, moet die reaksie op staatskaping ’n nasionale poging wees.

Volgens Ramaphosa het die regering sedert die ontstaan van die kommissie in 2018 stappe gedoen om staatskaping te beveg. Dit sluit in: Senior aanstellings by die Valke, die aanstelling van ’n nuwe direkteur vir openbare vervolging by die Nasionale Vervolgingsgesag (NVG), die stigting van die NVG se ondersoekdirektoraat om staatskapingsake en korrupsie te ondersoek en die stigting van die spesiaal tribunaal om geld te verhaal.

“Meer as 4 500 skuldigbevindings vir korrupsie en ander prioriteitsmisdade is reeds verseker en altesaam R8,6 miljard is verhaal.”

Reaksie op verslag

Die kommissie het meer as 350 aanbevelings gemaak, waaronder:

• 202 vir kriminele of ander ondersoeke,
• 27 aanbevelings vir die verhaling van bates,
• 15 verwysings na ander staatsliggame vir dissiplinêre oortredings, belastingoortredings, misdadigheid van direkteure en ander wangedrag,
• 11 verwysings na professionele en regulerende liggame vir verdere ondersoek van individue vir beweerde oortreding van professionele kodes,
• 5 aanbevelings voorgestelde grondwetlike veranderinge,
• 26 aanbevelings voorgestelde wetswysigings, en
• 64 aanbevelings wat bedryf‑ of regulatoriese veranderinge vereis het.

Die kommissie het ook die stigting van twee nuwe instellings en ’n kommissie van ondersoek voorgestel. Die aanbevelings het op verskeie instellings betrekking, op staatsinstellings sowel as in die breë in die samelewing.

Die grootste aantal aanbevelings is aan die wetstoepassingsagentskappe gerig vir ondersoek en moontlike vervolging en vir die invordering van fondse wat wanbestee is.

Die president sê die regering sal al die kommissie se aanbevelings oor intelligensiesektore toepas. Oor die Staatsveiligheidsagentskap (SSA) sê Ramaphosa swakhede in die regulatoriese raamwerk het die intelligensiedienste kwesbaar gemaak. Al die kommissie se aanbevelings in hierdie verband sal geïmplementeer word.

“Sedert die begin van die werk van die kommissie is aansienlike hulpbronne beskikbaar gestel om die kapasiteit van wetstoepassingsagentskappe te bou en te herbou om doeltreffend op die bevindings en aanbevelings van die staatskapingskommissie te reageer.”

Volgens Ramaphosa het die ondersoekdirektoraat wat binne NVG gestig is tot op hede 26 sake ingeskryf, 89 ondersoeke verklaar en 165 beskuldigdes het in die hof verskyn vir beweerde staatskapingsverwante misdrywe.

“Wetstoepassingsagentskappe is tot op hede bevriesing- of bewaringsbevele ten bedrae van R12,9 miljard toegestaan.

“Altesaam R2,9 miljard is verhaal en aan die geraakte entiteite terugbesorg en die SAID het R4,8 miljard se onbetaalde belasting ingevorder wat spruit uit die werk van die kommissie.

“Oorweging word gegee aan eise vir siviele skadevergoeding teen maatskappye wat by staatskaping betrokke is en om hulle te verbied om sake met die staat te doen.”

Benewens die mense en maatskappye wat in die kommissie se verslag genoem word, het ontleding deur die finansiële intelligensiesentrum ’n verdere 595 individue en 1 044 entiteite geïdentifiseer wat by die vloei van fondse van staatskaping betrokke kan wees.

Die kommissie het ook aanbevelings gemaak oor die stigting van nuwe instellings, die totstandkoming van ’n onafhanklike openbare aankope teenkorrupsie-agentskap en die instelling van ’n permanente teenkorrupsiekommissie – wat toesig oor die parlement en die hoofbestuur sal hê.

“Die kommissie se aanbevelings onderstreep die behoefte aan ’n samehangende en geïntegreerde benadering tot die bekamping van korrupsie, bedrog en wanadministrasie. Dit is dus gepas dat hierdie aanbevelings deel van ’n fundamentele herontwerp en hersiening van die land se teenkorrupsie-argitektuur uitmaak.”

Ramaphosa sê gebaseer op die advies van die onlangs aangestelde nasionale teenkorrupsie-adviesraad en die uitkomste van ’n hersiening van die land se teenkorrupsie‑argitektuur deur die departement van justisie, sal ’n omvattende voorstel oor ’n doeltreffende en geïntegreerde teenkorrupsie institusionele raamwerk vir die publiek opgestel word.

“Die Wetsontwerp op Openbare Aankope, wat na verwagting teen Maart 2023 afgehandel en aan die parlement voorgelê sal word, sal baie van die kommissie se aanbevelings omvat.

“Hierdie aanbevelings sluit in die bekendstelling van ’n gedragskode wat die etiese standaarde vir verkryging uiteensit; die beskerming van rekenpligtige beamptes teen kriminele of siviele aanspreeklikheid vir optrede in goeie trou; die harmonisering van openbare verkrygingswetgewing; groter deursigtigheid met verkryging; en die stigting van ‘n professionele liggaam vir openbare verkrygingsbeamptes.

Soos deur die kommissie aanbeveel, word leefstyl-oudits vir die president, adjunkpresident, ministers en adjunkministers deur die direkteur-generaal in die presidensie bestuur en deur ’n onafhanklike eksterne diensverskaffer onderneem, sê Ramaphosa.

Ramaphosa sê verder het die kommissie bevind dat die aanstelling en verwydering van raadslede en senior bestuurders in staatsondernemings een van die sleuteloorsake van staatskaping was.

“Die gebrek aan nakoming, deursigtigheid en aanspreeklikheid by die aanstelling van direksielede het nie net die vaslegging van hierdie maatskappye moontlik gemaak nie, maar het ook bygedra tot ’n afname in hul bedryf- en finansiële prestasie.

“Daarom aanvaar die regering die kommissie se aanbevelings oor die behoefte aan ’n proses vir die aanstelling van direksies van staatsondernemings wat nie vir manipulasie oop is nie. Dit sal die betrokkenheid van onafhanklike panele met toepaslike tegniese kundigheid insluit om geskikte kandidate by die betrokke minister aan te beveel.

“Geen raadslid sal toegelaat word om by verkrygingsprosesse betrokke te wees as om ’n toesighoudende rol te speel nie. Ministers sal verbied word om enige rol in verkryging binne staatsondernemings of departemente te speel.”

Ramaphosa sê die regering sal ’n kommissie van ondersoek na die Passasierspooragentskap van Suid-Afrika (Prasa) oorweeg. Hy sê daar is egter voortdurende wydlopende ondersoeke wat plaasvind, en die regering sal op hul uitkomste wag voordat hulle ’n kommissie aanvra.

Ramaphosa sê ook skenkings aan politieke partye in afwagting van staatskontrakte sal gekriminaliseer word.

Wat politieke partye betref, sal aanbevelings gemaak word deur konsultasies met die publiek en politieke partye, aangesien die implementering van veranderinge sal beteken dat dele van die Grondwet verander moet word, het Ramaphosa gesê.

Die kommissie het ook bevind dat die kabinet nie politici betrokke by staatskaping verantwoordbaar bevind het nie.

“David Mabuza sal met parlementêre beamptes praat oor die skakel tussen die parlement en die nasionale uitvoerende gesag, om te verseker dat hulle tot verantwoording geroep kan word.”

Oor die aanbevelings oor die parlement sê Ramaphosa hy is bedag op die skeiding van magte en die parlement se reg om sy eie reëls te maak. Hy sê die tesourie sal met die parlement in gesprek tree om te verseker dat die parlement die hulpbronne het om sy werk te doen.

Die president het ook die fluitjieblasers wat met inligting na vore gekom het bedank, asook die ondersoekers, navorsers en joernaliste wat ’n rol gespeel het om staatskaping bloot te lê.

“Meer as 300 getuies het voor die kommissie verskyn en meer as 400 dae se verhore is gehou.”

Volgens Ramaphosa is sy reaksie op die verslag ʼn teken van die oppergesag van die gereg en die demokrasie wat werk. Hy sê die reaksie is ook ʼn platform om alle sektore van die samelewing teen staatskaping te mobiliseer.