Staatsrede 2022: Die tyd is nou

Pres. Cyril Ramaphosa tydens die Staatsrede 2022 (Foto: Elmond Jiyane/GCIS)

Pres. Cyril Ramaphosa het Donderdagaand in sy staatsrede gefokus op praktiese stappe om die ekonomie te versterk, waaronder om van burokratiese omslagtigheid ontslae te raak sodat dit makliker is om besigheid te doen en werkskepping kan plaasvind.

Die president het benadruk dat dit nou tyd is om saam te werk om nuwe lewe te blaas in die ekonomie en om ongelykheid aan te spreek. “Ons moet saam staan teen korrupsie. Diegene wat verantwoordelik was vir staatskaping, sal gestraf word. Ons moet die vertroue en trots in ons staatsondernemings herstel.”

Ramaphosa het gesê ʼn nuwe konsensus moet bereik word sodat Suid-Afrikaners kan besef dat ons ʼn verantwoordelikheid teenoor mekaar het as medelandsburgers, en dat die staat ʼn omgewing moet skep waarin die privaat sektor kan belê en die ekonomie oopgestel kan word.

“Ons gee vir onsself 100 dae om ʼn omvattende maatskaplike verdrag saam te stel om ons ekonomie te laat groei, om werk te skep en hongersnood teen te staan. Hierdie werk sal gebou word op die fondasie van die Ekonomiese Heropbou-en-herstelplan – ons gemeenskaplike program om die ekonomie te bou.”

Volgens hom bly die regering gefokus op die prioriteite wat verlede jaar in die staatsrede uiteengesit is:

• om die Covid-19-pandemie te oorkom
• ʼn massiewe uitrol van infrastruktuur
• ʼn beduidende toename in plaaslike vervaardiging
• indiensnemingstimulus om werk te skep en lewens te red
• vinnige uitbreiding van kragopwekkingskapasiteit.

“Om dit doeltreffend te maak, moet hierdie maatskaplike verdrag elke Suid-Afrikaner insluit en deel wees van ons volledige samelewing. Niemand moet agtergelaat word nie.”

Ramptoestand

Ramaphosa het gesê hy is van voornemens om die nasionale ramptoestand op te hef sodra ander maatreëls onder die Wet op Nasionale Gesondheid gefinaliseer is en ander wetgewing in plek gestel is om die pandemie te beheer.

Kragopwekking

Die president het gesê beurtkrag het steeds ʼn groot impak op die lewens van alle Suid-Afrikaners. Dit is ontwrigtend vir ondernemings en plaas bykomende druk op families en gemeenskappe. “Weens ons verouderende kragstasies, swak instandhouding, blapse met beleide en die verwoestende effek van staatskaping het ons land ʼn tekort aan sowat 4 000 MW elektrisiteit. Ons het die afgelope jaar stappe gedoen om bykomende kragopwekkingskapasiteit so vinnig as moontlik beskikbaar te maak om dié tekort te takel.”

Verskeie nuwe kragopwekkingsprojekte sal oor die volgende paar jaar beskikbaar wees. Dit sluit die volgende in:

• Meer as 500 MW van die oorblywende projekte by Bid Window 4 van die hernubare energie-program (reeds in ʼn gevorderde stadium van konstruksie)
• 2 600 MW van Bid Window 5 (voorkeur bieërs is verlede jaar aangekondig)
• Tot 800 MW van risikoversagtingsprojekte wat gereed is om voort te gaan
• 2 600 MW van Bid Window 6 (sal binnekort oopgemaak word)
• 3 000 MW van gas en 500 MW van batterykrag (versoeke vir aanbiedings sal later vanjaar bekendgemaak word)
• geraamde 4 000 MW van kragopwekkingsprojekte in die mynboubedryf
• ongeveer 1 400 MW wat tans deur verskeie munisipaliteite aangeskaf word

Eskom se ontbondeling sal na verwagting teen Desember 2022 afgehandel wees. Die kabinet het Woensdag wysigings aan die Wet op Elektrisiteitsregulering goedgekeur wat beskikbaar sal wees vir openbare kommentaar. “Hierdie wysigings sal ʼn mededingende mark beskikbaar stel vir kragopwekking en die instelling van ʼn onafhanklike staatsbeheerde oordragmaatskappy.”

Hawens en Spoorweë

Die president het bygevoeg dat die ekonomie nie kan groei sonder ʼn doeltreffende spoorwegstelsel of hawens nie. Die landboubedryf maak byvoorbeeld staat op doeltreffende hawens om hul produkte na oorsese markte uit te voer en vars produkte kan nie dae of selfs weke lank wag nie.

“Transnet takel hierdie uitdagings en fokus daarop om operasionele effektiwiteit by hawens te verbeter deur bykomende toerusting en nuwe stelsels wat verkeersknope sal verminder.”

Transnet sal oor die volgende paar maande privaat vennote nader vir aanbiedings vir die Durban- en Ngqura-hawens en vennootskappe moet teen Oktober 2022 in plek wees.

Transnet sal ook met die proses begin om vanaf April 2022 derdeparty-toegang te bied tot sy vragspoornetwerk tussen Durban en City Deep in Gauteng.

Transnet het ook vennootskappe ontwikkel met die privaat sektor om kabeldiefstal en vandalisme op sy spoorwegnetwerk te takel deur gevorderde tegnologie en bykomende sekuriteitspersoneel.

Water

ʼn Proses van hervorming is ook van stapel gestuur in die departement van water en sanitasie om watterrade se mandate te hersien. ʼn Omvattende omkeerplan word ingestel om die proses vir waterverbruiklisensies te vereenvoudig. “Die teiken is om die agterstand van aansoeke teen Junie 2022 op te klaar en 80% van alle aansoeke binne 90 dae te verwerk tydens die volgende finansiële jaar.

Kannabis en hemp

Die president het gesê die beleid en regulatoriese raamwerk vir die industrialisering van hemp en kannabis word ook hersien, aangesien daar ʼn groot potensiaal bestaan vir beleggings en werkskepping.

Burokratiese omslagtigheid

Pres. Ramaphosa sê daar is te veel regulasies in die land wat onnodig ingewikkeld, duur en moeilik is om aan te voldoen. “Dit verhoed maatskappye om te groei en werk te skep. Ons werk dus daaraan om die sake-omgewing vir maatskappye van alle groottes te verbeter deur toegewyde kapasiteit in die presidensie om burokratiese rompslomp te verminder.”

Hy het Sipho Nkosi, voormalige uitvoerende hoof van Exxaro Resources en huidige voorsitter van die Kleinsake-Instituut, aangestel om reg oor die regering van burokratiese rompslomp ontslae te raak.

Dié span sal prioriteit-hervorming identifiseer vir die komende jaar insluitend meganismes om seker te maak dat staatsdepartemente hul verskaffers binne 30 dae betaal.

Infrastruktuur

ʼn Infrastruktuurfonds, met ʼn toewysing van R100 miljard uit die fiskus oor die volgende 10 jaar, het ten doel om voorbereiding te tref vir verskeie infrastruktuur-projekte soos studente-akkommodasie, maatskaplike behuising, telekommunikasie, water en sanitasie en vervoer.

Verskeie projekte ter waarde van R21 miljard sal hierdie jaar reeds van stapel gestuur word. Die regering dra R2,6 miljard by en die balans kom van die privaat sektor en ontwikkelende finansiële instansies.

“Die regering sal ʼn aanvanklike belegging van R1,8 miljard maak in grootskaalse infrastruktuur wat sewe privaat sektor-projekte van R133 miljard sal ontsluit.”

Deur die Welisizwe Rural Bridges-program wil die regering jaarliks 95 brûe bou, in plaas van die huidige 14 per jaar. Die Suid-Afrikaanse Nasionale Weermag is die implementeringsagent van dié program en het reeds die kundigheid vir brugkonstruksie bewys van ingenieurs in die SANW.

ʼn Landelike paaieprogram word ook van stapel gestuur en die regering wil 685 km paaie oor die volgende drie jaar bou of opgradeer.

Die regering stel ook ʼn nuwe afleweringsmeganisme bekend om kwessies te takel in die verskaffing van skool-infrastruktuur. Volgens hom moet minstens 2 500 skole nog gebou word en dit sou ongeveer 75 jaar duur om die gaping te vul. Met die nuwe meganisme sal finansiering, die gehalte van aflewering, massa-indiensneming en instandhouding baie vinniger geskied. Die benadering sal aanvanklik as proeflopies in die Noord-Kaap en Oos-Kaap gehou word en dan na ander provinsies uitgebrei word.

Skrootmetaal

“Die skade wat aangerig word deur die diefstal van skrootmetaal en kabels op infrastruktuur soos elektrisiteit, treine en ander noodsaaklike dienste is enorm. Ons sal hierdie jaar beslissende stappe doen deur verbeterde wetstoepassing en om verdere maatreëls te oorweeg om die verkope en uitvoer van skrootmetaal aan te spreek.”

R350 maatskaplike toelaag

Die president doen ʼn beroep op die privaat sektor om ervaring as ʼn vereiste te laat vaar voor jongmense in diens geneem word, sodat soveel as moontlik jongmense die geleentheid kry om vir die eerste keer te kan werk.

Die land se maatskaplike beskermingstelsel bereik maandeliks 18 miljoen mense. “Sonder hierdie ondersteuning sal miljoene meer mense in absolute armoede leef.”

Die maatskaplike verligtingsfonds van R350 per maand wat aan die begin van die Covid-19-pandemie aangekondig is, en ondersteuning bied aan meer as 10 miljoen werkloses, sal voortduur tot Maart 2023.

Die president het gesê sommige mense het reeds dié geld gebruik om ondernemings te begin. “Thando Makhubu van Soweto het die R350-toelaag verlede jaar vir sewe maande ontvang. Hy het dit gespaar en ʼn roomyswinkel begin waar daar nou vier mense in diens is. Lindokuhle Msomi, ʼn werklose TV-vervaardiger van KwaMashu Hostel, het die R350-toelaag vir nege maande gespaar en daarna ʼn kitskosstalletjie oopgemaak om sy gesin te ondersteun.”

Onteieningswet

Die president het gesê grondhervorming gaan vanjaar voort en die Onteieningswetsontwerp sal na verwagting hierdie jaar goedgekeur word. “Groter toegang tot grond is noodsaaklik vir ons pogings om hongersnood te takel en mense te help om ʼn bestaan te maak.”

Die instelling van die Landbou- en Grondhervorming-ontwikkelingsagentskap sal ook vanjaar afgehandel word.

Die departement van openbare werke en infrastruktuur sal die oordrag van 14 000 hektaar van staatsgrond aan die behuisingsontwikkelingsagentskap finaliseer.

Zondo-verslag oor staatskaping

“Sedert die begin van die jaar het ek die eerste twee dele van die verslag van die Kommissie van Ondersoek na Staatskaping, onder leiding van waarnemende hoofregter Raymond Zondo ontvang. Alhoewel die uiteindelike bevinding eers teen die einde van dié maand oorhandig sal word, het die eerste twee verslae dit duidelik gestel dat daar inderdaad staatskaping plaasgevind het. Dit beteken dat staatsbeheerde ondernemings en staatsinstansies geïnfiltreer is deur ʼn kriminele netwerk wat ten doel gehad het om staatsgeld vir hul privaat gewin te plunder.”

Die verslae het besonderhede bevat oor die verwoestende impak van dié misdadige aktiwiteit op die SAL, Transnet, Denel, die SAID en die departement van kommunikasie.

“Staatskaping het ʼn direkte en baie duidelike negatiewe impak gehad op die lewens van alle Suid-Afrikaners, maar veral die armstes en mees kwesbare lede van ons samelewing. Dit het die staat se vermoë verswak om dienslewering te verskaf en te voldoen aan die verwagtinge van die grondwetlike reg van mense. Ons moet nou alles in ons vermoë doen om seker te maak dat dit nooit weer gebeur nie.”

Hy sê sy verantwoordelikheid is om seker te maak dat die kommissie se verslag behoorlik en noukeurig oorweeg word en dat daar dan stappe gedoen word.

“Ek sal teen 30 Junie ʼn plan van aksie voorlê in reaksie op die kommissie se aanbevelings.”

Volgens aanbevelings in die kommissie se eerste verslag sal die stelsel, om fluitjieblasers te beskerm, verbeter word.

“Talle individue en maatskappye wat volgens die kommissie verantwoordelik was vir staatskaping, sal nou aanspreeklik gehou word.”

Hy sê die nasionale vervolgingsgesag (NVG) sal nou verder ondersoek instel oor die aanbevelings van die kommissie om seker te maak dat die kriminele netwerk wat die regering geïnfiltreer het, vinnig vervolg word.

Die ondersoekdirektoraat van die NVG is gereed om aan sy mandaat te voldoen en ʼn toegewyde span is aangestel om dié sake te vervolg. ʼn Nuwe hoof vir die ondersoekdirektoraat sal aangestel word.

Daar is ook gesprekke om ʼn spesiale hofrol te skep vir staatskaping- en korrupsiesake.

Julie-opstande

“Ons het vroeër vandeesweek die verslag vrygestel van die paneel kenners oor onrus in Julie verlede jaar. Die verslag het ʼn ontstellende prentjie geskets van die vermoë van ons sekuriteitsdienste en die strukture wat hul werk moet koördineer. Die verslag het bevind die regering se aanvanklike hantering van die Julie 2021-gebeure was onbevoeg, die polisie se operasionele beplanning was gebrekkig, daar was swak koördinasie tussen staatsekuriteit en intelligensiedienste en die polisie is nie altyd so betrokke in die gemeenskappe wat hulle dien nie.

“Die paneel kenners sê as die geweld enigiets ontbloot het, was dit die armoede en ongelykheid wat die kern-oorsaak was van desperaatheid van die mense van Suid-Afrika.

“Die paneel kenners het bevind dat die kabinet algehele verantwoordelikheid moet aanvaar vir die gebeure van Julie 2021. Dit is ʼn verantwoordelikheid wat ons erken en aanvaar.”

ʼn Nasionale reaksieplan sal nou ontwikkel word om die gebrekkighede te takel wat die paneel geïdentifiseer het. Noodsaaklike vakante poste sal onmiddellik by die staatsekuriteit-agentskap en misdaadintelligensie gevul word.

“Ons sal binnekort ook leierskap-veranderinge aankondig in verskeie sekuriteitsagentskappe om ons sekuriteitstrukture te versterk. Personeel binne die polisie se eenheid vir openbare orde sal ook op ʼn behoorlike vlak gebring word met behoorlike opleiding vir personeel.”

Hulpbronne sal ook beskikbaar gemaak word om ʼn bykomende 12 000 nuwe polisiebeamptes aan te stel en op te lei “om seker te maak die SAPD kry dringend die nodige kapasiteit”.

Gemeenskapspolisiëringsforums sal ook onmiddellik weer ingestel word om verhoudings en samewerking tussen die plaaslike polisie en inwoners te verbeter.

Die tyd is nou

Pres. Ramaphosa het gesê daar kom ʼn tyd wanneer die keuses wat jy maak, en die pad wat jy kies, die rigting bepaal vir toekomstige generasies.

“Ons word in die gesig gestaar deur groot en skrikwekkende uitdagings. Ons is in ʼn stryd gewikkel vir die siel van hierdie land. Maar daar kan geen twyfel wees nie dat ons sal oorwin.

“Ek vra elke Suid-Afrikaner om saam te span in ons stryd teen korrupsie, in ons stryd om werk te skep, in ons stryd om ʼn regverdiger en meer gelyke samelewing te bereik. Ons het al baie krisisse in die verlede beleef, maar ons het dit almal oorkom. Ons moes moeilike keuses maak, en ons het dit gedoen. In moeilike omstandighede het ons durf en weerstandigheid gewys.

“Ons het onsself telkens van die randjie van wanhoop teruggebring en hoop, hernuwing en vooruitgang geïnspireer. Nou moet ons dit weer doen.

“Kom ons vorm ʼn nuwe konsensus vir ʼn nuwe realiteit. ʼn Konsensus wat ons saambind volgens ons gedeelde vasberadenheid om die ekonomie te hervorm en instansies te herbou. Kom ons spring aan die werk. Kom ons herbou ons land. En laat ons niemand agterlaat nie.”

• Klik hier om die volledige toespraak te lees.